Nga Uscana deri te Kërçova..

Njëri ndër fiset e shumta Ilire që kanë jetuar në Ballkan ka qenë edhe Fisi i  Penestëve. Ky fis Ilir shtrihej, duke filluar nga Bukoviku mal në mes të Kërçovës e Gostivarit, ne lindje lumi Treska, (Ilirida) e deri në Brodin e sotëm.

Pastai kufiri i Penestëve vazhdonte drjt malit Barbaras, kalasë së Debreshtit, kalasë së Krushevës, kalasë së fshatit Nerovë dhe drejt Demir Hisarit.

Prej aty kufiri vazhdonte drejt Debërcës ku dilte në brigjet e Liqenit të Ohrit, në mes të Strugës e Ohrit, në Orovnik, aty ku sot është ajroporti i Strugës ku kufizohej me fisin tjeter Ilir Dasaretët. Në perëndim kufiri i këti fisi Ilir vazhdonte nga Struga, rrjedha e lumiot Drin i Zi (Drimon) Orovniku (Dibra e sotme), pastaj rrjedha e lumit Radika , Zhupa, Reka e Epërme dhe e Poshtme e deri në Mavrovë.

Se popullata shqiptare që jeton sot në Kërçovë Strugë, Dibër e fshatrat e Rekës, jënë pasardhës të këtij fisi ilir tregon edhe fakti se kjo popullatë shqiptare fol një nëndialekt të njejtë të gjuhës shqipe, i kanë kësulat e bardha dhe të rrafshta,  te njohura  si kesula dibrane, për shkak se ne kohën e Skënderbeut i gjith ky teritor është quajtur “Krahina e Dibrës”.

Pastaj edhe tirqit që i kanë veshur dhe përdorur popullata e kësajë  krahine, dallojnë nga tirqit e krahinave tjera të tokave shqiptare. Kësula e bardhë kërçovare, strugane e dibrame dallojne nga kësula e bardhe dhe e rrafshët e Shqipërisë së Mesme dhe të Veriut, e cila kësulë(qeleshe) është më e shkurtër dhe më e gjërë.

Penestët që kanë pasur kryeqytet Uscanën ,në veri jënë kufizuar me Dardanët qe kryeqytet kanë pasur Skupin, e që në kohën Osmane poashtu ka qene kryeqytet I Vilajetit të Kosovës, kurse Uscana që në mesjete na paraqitet me emër të ri dhe për herë të parë, në vitin  1018 si Kirçava e më vonë si Kërçova, në kohën osmane I ka takuar Vilajetit te Manastirit.).

Në shumë lokalitete të Kërçovës hasen gjurmë të vjetra arkeologjike dhe onomastike që dëshmojnë praninë e hershme të elementit shqiptar në këto troje. Në Mesjetë, në fillim nën romakët dhe më vonë nën bizantinët,popullatën Ilire fillojmë ta hasim me emërin, Arbër, Arban, Arbanas, Arvanit, i cili emër ka ardhur nga një fis Ilir me emrin “Alban” “Albanoi”. Për gjurmë të tilla, edhe sot  flasin topikët, Arbanasi e Arbanisec në lokalitetet Atishtë, Velmej e Vraneshnicë të Kërçovës; Arbanashki në Dolencën e Mansatirit; Arbërkulla (Arapkulla) ne malin Bistra të Kërçovës, në të cilat jënë gërmuar dhe gjetur objekte të vjetra e artefakte arkeologjike ).

Krahas këtyre mund të përmendim edhe “Tumat”, varreza tumulare ose “Kodërvarre” në Zajaz të Kërçovës, në Llagje, pjesë e Zajazit që në popullatë është e njohur “Ke Tuma”, Trojet ne Tuhin, Manastirishte në Aranjell, Kodra e Sateskës në trekëndëshin Zajaz-Greshnicë-Kolibar-Llagje, të cilët janë një dëshmi tjetër për gjurmë të vjetra vendbanimesh në këto anë[5].

Jo larg Uskanës (Kërçovës) ka kaluar dhe rruga e njohur Via Egnatia, që lidhte Durrësin me Konstantinopolin (Stambollin) e që kalonte nëpër Ohër, Manastir, Selanik dhe lidhte Perandorinë e Romës me brendinë e Ballkanit, në drejtim  Lindje-Perendim, që do të ketë pasur një rëndësi shumë të madhe edhe për vetë zhvillimin intensiv e kulturor të kësaj zone.

Rëndësi të ndjeshme në këtë periodë kanë pasur edhe rrugët që e bënin Kërçovën një nyje shumë të rëndësishme që lidhte lindjen me perëndimin po edhe veri jug. Me rëndësi të veçantë ishtin edhe rrugët Dibër-Kërçovë-Prilep-Stobi,; Ohër – Kërçovë- Gostivarë- Tetovë Shkup, ; Manastir – Kërçovë – Brod – rrjedha e Lumit Treska –Poreçe- Shkup,etj të cilat nuk kanë shërbyar thjeshtë, vetëm për komunikacion, por kanë pasur edhe rëndësi strategjike.

Në mesin e sh.II p.e. Maqedonia Antike dhe Iliria u likuiduan nga Perandoria Romake dhe këto teritore u shnëdërruan në Provinca të thjeshta romake dhe banorët e këtyre vendeve iu nënshtruan një asimilimi dhe romanizimi shumë të ashpër. Por pas ndarjes së Romës në 395, ilirët  mbetën nën Bizantin dhe i shpëtuan asimilimit dhe zhdukjes së plotë. Edhe Uscana mbeti nën juridiksionin e Perandorisë së Lindjes-Bizantit dhe në vitin 1018 në dokumente paraqitet me një emër të rinjë Kirçava ose si që e hasim më vonë në dokumentet osmane Kërçova.

USCANA
Uscana ka qenë e banuar shumë dendur qysh në periodën e Neolitit sepse në regjionin e Kërçovës ka gjurmë të jetës njerëzore që në atë kohë, përkatësisht qysh ne kohen e Neolitit. Gjurmë të kulturës neolitike jënë evidentuar në fshatin Cërvicë të Kërcovës nga një ekip profesional arkeologësh nga Shoqata e Arkeologëve të Maqedonisë te udhehequr nga arkeologu i njohur me origjine kroate Viktpor Lilqiq i cili edhe është ligjërues i Arkelogjise, në Universitetin e Shkupit. Nga popullata vëndase ky lokalitet quhet “Chuka e Cërvicës” në veri të Kërçovës.)

Burimet antike përmendin fiset ilire që kanë jetuar ne teritorin e Maqedonisë së sotme, si Dardanët që kanë përfshirë Shkupin, Tetovën dhe Gostivarin, Paionët përgjatë rrjedhës së poshtme të Vardarit, dmth rreth Velesit të sotëm, pastaj Lynkestët përreth Manastirit e Prespës, Deriopët në rrethinën e Prilepit, Dasaretët në rajonin e Ohrit dhe Penestët në Krçovë, Strugë, Dibër e Mavrovë. (Për më tepër shih: Toma Smilaniq, Kiçevo i Kiçevijata;Jovan Trifunoski, Kiçevska Kotlina;Ilmi Veliu, Autorët Antik që shkruajnë për Ilirët”).

Në fund te shekullit II, p.e teritori i Kërçovës-Uscana ra nën pushtimin romak(.[8] Jireçek thotë se Uskana ka qenë vendosur përafërsisht në vendin e Kërçovës së sotme. Emri antik i këtij qyteti nuk mbijetoi, u zhduk në periodën e Mesjetës si pasojë e pushtimeve të popullsive ardhacake slave, të cilët e kishin zakon që të ndërronin emrat që nuk ishin të natyrës së gjuhës së tyre dhe t’i konvertonin këto me emra sllavë.

Sa i përket pyetjes se ku mund të jenë themelet e Uskanës ilire, shkencëtarët nuk jënë të një mendimi. Disa historianë sllavomaqedonas po edhe disa të huaj e kërkojnë Uscanën në rrethinat e Dibrës së sotme. Kundër një mendimi të tillë është grupi tjetër i shkencëtarëve që mendojnë se Uscana  është shtrirë diku në rrethinat e Kërçovës së sotme, ose më saktë është vetë Kërçova me kalanë e sajë, me të cilin mendim pajtohem edhe unë, dhe në vazhdim do të mundohem të sjellë disa të dhëna të reja nga gërmimet arkeologjike që jënë bërë kohët e fundit, dhje që na japin të drejtë të mendojme se Kërçova e sotme është e ndërtuar mbi themelet e Uscanës.

Valdun Sarya, duke shkruar për Uskanën, në Pauly-VVissova,  Real- enciklopedi , Shtutgard, 1961. 1075, ka dhënë mendime shumë me rëndësi në lidhje me lokalizimin e themeleve të  Uskanës. Ai vetë pajtohet me qëndrimin e atij grupi të shkencëtarëve që Uskanën e kërkojnë te Kërçova, duke propozuar që të bëhen gjurmime arkeologjike dhe të vërtetohet me saktësi se në cilën pjesë të Kërçovës së sotme do të ketë qenë Uskana antike..

Petar Lisiçar, duke u mbështetur në fjalët e Tit Livit, se romakët pasi e humbën luftën te Uskana, nga  Penestët, ikën në Lihnid, mendon se themelet e Uskanës duhet kërkuar në Krahinën e Dibrës.Nëse ai ka menduar për krahinën e Dibrës atëherë ka qenë në të drejtë sepse edhe Kerçova i ka takuar Krahinës së Dibrës por nëse ka menduar në qytetin e Dibrës (Rahovnikun) e ka pasur gabim sepose Tit Livi poashtu e përshkruan edhe marshin e Perseut drejt Uscanës, dhe thotë se ai nga Stibera afër Prilepit deri në Uscanë shkoi për dy dit e gjysëm, dhe atij, për të dalur në Dibër të sotme do ti duheshin dhjetë ditë, sepse do të duhej të kalonte malin Ilinska Planina, 1257, në mes të Demir Hisarit dhe Izvorit; dhe  pastaj malin Stogova 1300 m në mes të Izvorit  e Dibrës.

Fanulla Papazoglu, duke i pasur parasyshë fjalët e Tit Livit se Uskana ka qenë qyteti më i madh i fisit ilir të Penestëve dhe se gjindej jo largë Lihnidit,(Ohrit) dhe tri ditë udhtimi nga Stybera (Qepigovo) afër Prilepit në Pellagoni, ka ardhur në përfundim se është e mundur që Uscana të lokalizohet te Kërçova.

Nikola Vuliq, “Ratovanje Makedonskog kralja Perseja protiv rimjanima”, 170-169, prije hrista, Glasnik SKA,br. 160, str, 139[13], shkruan se “Uskanu bi trebalo trazhiti kod Kiceva i da je Uskana  Kicevo”.  Uskanën duhet kërkuar te Kërçova dhe se Uskana është Kërçova e sotme. Këte e thotë edhe në kumtesën “Geografija Juzhne Srbije u anticko doba,” Glasnik Skopskog nauçnog drushtva XIX, 1938.

Branko Panov në “Srednovekovna Makedonija”, faqe 507, kur shkruan për Krahinën e Dibrës thotë se pas ardhjes së sllavëve të jugut, diku në këtë krahinë shtrihej qyteti i vjetër dhe shumë i njohur  Uscana që dikur kishte qenë kryeqytet i Penestëve.

Kramer thotë se Uskana ka pasur rreth 10 mijë banor dhe se një qytet kaq i madh ka mundur të shtrihej vetëm në krahinën e Dibrës, te Kërçova. Në realitet ky qytet antik, thotë ai, ka mundur të jetë në trekëndëshin që ka ndarë shtetin e Dardanisë nga shteti i Maqedonisë Antike dhe Ilirisë të udhëhequr nga mbreti i fundit Genti i cili e humbi luftën kundër romakëve dhe sëbashku me mbretin e Maqedonisë u dërguan si robër lufte në Romë.

Pra nëse mbështetemi në mendimin e Kramer se Uskana shtrihej në këtë trekëndësh atëherë del se ajo është Kërçova e sotme, sepse në veri të Kërçovës shtrihej Dardania, në lindje ku është rrjedha e lumit Treska dhe masivi i maleve Jakupica-Dautica-Karaxhica që ka sherbyer si mur mbrojtës kundër ushtrisë Maqedone , dhe në jug-perendim të Kërçovës, mbi Rahovnik, Dibra e sotme, ishte kufiri me Ilirinë.

/Nga Dr. Ilmi VELIU