Dr. Qemal Murati: Dita e vereës – dita në të cilën stergjyshërit tanë kremtonin perëndit e luleve

Dita e Verës (14 mars) njihet si një kremte pagane popullore, që kremtohet edhe sot e kësaj dite.
“Eshtë dita në të cilën stërgjyshërit tanë, kur s’kish lindur edhe krishtërimi, kremtonin bashkë me romakët dhe me grekërit e vjetër, perënditë e luleve të shelgjeve. Kur shkrin bota, kur qaset vera buzëqeshur, e hollë dhe e gjatë si në pikturën e Botiçelit, zemra e njeriut shkarkohet nga një barrë, shijon një qetësi, një lumturi të ëmbël.” – Faik Konica

Në këtë ditë, stërgjyshërit tanë ndienin një detyrë: t’u falen perëndive që sillnin mirësi. Megjithëse këtë festë e festojnë shumë krahina, tempullin e saj e ka patur në rrethinat e Elbasanit, në zonën e Çermenikës. Dita e Verës e ruajti karakterin e vet popullor. Qyteti i Elbasanit këtij riti i pat dalë zot që në kohët më të lashta që nuk mbahen mend (A. Meksi). Dhe sot Elbasani konsiderohet qyteti më autentik i kremtimit të Ditës së Verës, si të thuash kryeqytet i Ditës së Verës. Në anë të ndryshme Dita e Verës kremtohet në forma të ndryshme në popull.

Dita e Verës në Elbasan – për Ditën e Verës në Elbasan të moshuarit sipas zakonit, qysh herët hapin derën e rrugës, për të hyrë e mira në “konak” e për të dalë së andejmi e “keqja”. Ky zakon kishte edhe një kuptim tjetër: bujari dhe mirësi për mikun që vinte nga larg. Pastaj më i moshuari, me shtambën për dore merrte rrugën te Çezmja e Portës së Kalasë, ose Takuzja, tek çezmja e Bobollës apo Bezistanit dhe pasi i hidhte nja dy tri herë ujë syve, priste një copë plis bari, dhe kthehej në shtëpi. Plisin e barit e vendoset në ndonjë saksi apo pemë me mendimin e mirë se jeshillëku do të shoqëronte stinën e re dhe mbarë vitin në vazhdim. Edhe një zakon tjetër, një i moshuar i fisit niste një djalë te farefisi. Vizita në këtë mëngjes quhej “kame” dhe ishte mbarësi për familjen pritëse (A. Meksi).

Dita e Verës në Kërçovë me rrethinë – kjo kremte mbahej tri ditë; gjatë atyre ditëve gratë nuk punonin punë dore, sidomos nuk shponin me gjilpërë, sepse besohej se mund të t’i kafshonte gjarpri. Për Ditën e Verës fëmijët vinin në dorë një smilkeshë “gjalmë i hollë, i dredhur me dy-tri fije të kuqe e të bardha prej leshi a mëndafshi që ua lidhnin fëmijëve në duar a në qafë ditën e verës; larës” (verore), të cilën e bartin deri për Shëngjergj që t’u ecte shëndeti, e pastaj e varin në pemë, për të mos i zënë të ligat. Nga llojet e gatesave bëhej sidomos sylpyte e gërtukt, njëlloj flie prej miellit të misrit me vezë.

Për Ditën e Verës gjithashtu fëmijët shkonin të mblidhnin thupra thane e lajthie, me të cilat do t’i rrihnin herët në mëngjes pa dalë dielli fëmijët e tjerë që ishin në gjumë që ata të ishin gjatë gjithë vitit me shëndet të fortë si thana e në punë të lehtë në punë si lajthia. Ditën e Verës në mëngjes së pari e hap derën e ahurit të kafshëve një femër, që të shtohen kafshët, pastaj të gjitha kafshëve do t`u bjerë me thupër thane që të bëhen më të forta. Ditën e Verës ai që ngrihej i pari i zgjonte të tjerët me një thupër thane, që të bëheshin më të fortë. Për t`ia mbyllur gojën ujkut, Ditën e Verës bagëtia duhet ta kapërcejë një spagë, e cila pastaj lidhet nyje.

Në Rekën e Epërme të Gostivarit – për Ditën e Verës njerëzit duhej të ngriheshin herët në mëngjes që të shihnin duke fluturuar ndonjë zog, që të ishin të lehtë në punë gjatë tërë vitit si zogu, e jo ndonjë sorrë ose ndonjë qen, që të zvarriteshin si ata.

Dita e Verës në Patishka Rekë të Shkupit – te shqiptarët e Patishka Rekës të Shkupit, popullsi e ardhur këtu nga Reka e Epërme e Dibrës, Dita e Verës është shënuar dhe festuar nga i gjithë fshati. Të moshuarit kanë bërë vizita tek njëri-tjetri duke uruar shëndet të mirë dhe mbarësi në familje dhe bagëti, ndërsa amviset kanë gatuar ushqimet më të mira. Një natë para kësaj feste, më 13 mars, në mbrëmje, gratë e shtëpisë, në ndonjë kusi a enë tjetër kanë zier kokrra misri me hi (mçenka). Për Ditën e Verës, herët në mëngjes, fëmijët shkojnë shtëpi më shtëpi duke kënduar e uruar dhe kërkojnë t’u jepen vezë e artikuj të tjerë ushqimorë (Zekolli 2016).

Dita e Verës në Kalisht të Gostivarit – kulte e rite magjike për Ditën e Verës janë bërë edhe në gurë. Në Kalisht të Gostivarit (Maqedoni) ka disa gurë e shpella të shenjta. Aty ndodhet dhe Guri i Shën Gjergjit. Në afërsinë të Ditës së Verës vajzat hipin mbi këtë gur e thurin kurora me degë thane. Pastaj ato i sjellin në shtëpi. Kur vajzat ulen mbi këtë shkëmb, thonë fjalët: ‘Tbohena t’forta si Guri! T’na shkojë vera mbarë! T’na hecë shëndeti! T’rrojmë sa Guri i Shën Gjergjit!”, fjalë që përsëriten nga secila nga tri herë, duke ndërruar tri herë vendin dhe duke u ulur e ngritur (Mark Tirta).

Dita e Verës në rrethinat e Tetovës – në fsh. Rogle të Tetovës, për Ditën e Verës mblidhnin një lloj bari me lule të bardha i quajtur xhumë çiçje, dhe ua vinin në jastëk fëmijëve deri në moshën trevjeçare, me besim se gjatë vitit nuk do t’i mundë qyqja.

Dita e Verës në Dushkajë të Rrafshit të Dukagjinit – për Ditën e Verës mblidhnin drunj me gjethe, zakonisht “gllia” (dru halor) që i përngjan bredhit, në oborrin e shtëpisë, i ndiznin dhe fëmijët kapërcenin flakën duke kënduar ose brohoritur “Ditët e Verës, ethet e verës”, që nënkuptonte të digjnin ethet e malaries (sëmundjen e malaries), që asokohe ishte shumë e shpeshtë.
Për Ditë t’Verës sidomos zienin eshtrat e këmbëve të pastërmës, nga gjunjë deri te thundra, me lëngun e të cilave bënin çorbë.

Dita e Verës në Deçan – edhe në Deçan për kremten pagane Ditat e Vēr’s, që bie në dhjetë ditët e para të muajit mars dhe paralajmëron stinën e pranverës, fëmijët digjnin grumbullin e dëllinjave (gëllîjat) në oborr dhe kapërcejnë mbi flakën e tymin e tyre. Në anë të Deçanit për ta “mundur” turrecin, duhet ta kesh një dëshmitar afër e ta pyesësh: “A je ispa:t si e mujta turrecin?” Kjo pyetje përsëritet tri herë e, nëse dëshmitari thotë “Po”, atëherë turreci “u mund” e fituesi është i siguruar prej të ligash për një vit, deri pranverën tjetër që vjen (Bajram Mehmetaj).

/ms