Ilmi Veliu: Nga pellazgët tek shqiptarët

Kumtesa që e kam paraqitur eshtë punim shkencorë që ka të bejë me gërmimet dhe hulumtimet e mia të gjata në terrenet e Kërçovës e të Pollogut, ku kam zbuluar varre të shqiptarëve të krishterë e myslimanë, të cilët përveq simboleve fetare të besimit të cilit i kan takuar shqiptarët e varrosur (kryqi apo hëna), mbi pllakën e varrit qëndrojnë të gëdhendura edhe simbolet pellazgo-ilire; dielli mbi dy koka të gjarpërit, besim pagan ky që sipas hulumtimeve dhe studimeve të deritashme u ka takuar banorëve të lashtë pellazgo-ilirë që në lashtësi.

Ky eshtë një argument shumë i fortë për ne shqiptarët e Shqipërisë Lindore që më herët kimi qenë n kuadër të Jugosllavisë dhe pas shkatërrimit të kësajë krijese artificiale komuniste, mbetëm në kuadër të Sllavomaqedonisë, ku pushteti po edhe historianët sllavomaqedonas në enciklopedinë e tyre diskutabile na trajtonë si ardhacakë nga malet e Shqipërisë pas sh.18 kurse ne, shqiptarët në Maqedoni, si që vërtetohet edhe nga ky studim i imi, jemi popullatë autoktone shumë e lashtë dhe se rrënjët i kimi tek Pellazgo-ilirët.

Shqiptari nga Zara e Kroacisë dhe ilirollogu më i famshëm i Ballkanit, ndoshta edhe i Evropës – Aleksandër Stipçeviq, po edhe profesori im i nderuar, Muzafer Kërkuti te i cili kam dhanë provimin për Arkeologji në vitin 1974,pra para plotë 40 vitesh; thonë se besimi në diellin ka qenë i përhapur tek ilirët e veriut dhe se besimi në gjarpërin ka qenë i përhapur tek ilirët e jugut.

Kufiri që ka ndarë Dardaninë me kryeqytet Skupi dhe Penestinë me kryeqytet Uscana eshtë mali Bukovik ose Buka, në mes të Kërçovës e Gostivarit dhe nga hulumtimet e deritashme në terren del se simboli i diellit po edhe i gjarpërit kanë qenë prezent dhe janë përdorur në Dardani po edhe në Penesti.

Në Kërçovë – Uskanën e Penestisë ilire po edhe në rrethinat e sajë, si në fshatin Zajaz e Jagoll, kam gjetur pllaka varresh të shqiptarëve myslimanë nga vitet 1750-1800, pllaka këta, të vendosura te koka e të vdekurit, ku në majë të pllakës së mermertë eshtë i gëdhendur dielli mbi dy koka të gjarpërit, simbole këta, që unë e di dhe jam shumë i sigurtë se nuk kanë asnjëfarë lidhje me besimin Islam, por janë simbole pagane ilire të ruajtura dhe sjellura tek shqiptarët deri në këtë kohë, brez pas brezi, si që janë ruajtur e sjellur edhe tregimet e legjendat tjera.

Sa i përket simbolit të Gjarpërit, tek shqiptarët e Kërçovës, deri vonë përdorej njëfar hekuri rreth vatrës, që kishte katër këmbë të shkurtëra dhe kokën e gjarpërit me emrin ,,dromoxhak,, dhe besohej se gjarpëri i vërtetë ishte nën gurin e vatrës dhe se e mbronte shtëpinë dhe njerëzit që jetonin në te nga të këqijat dhe të papriturat që mund tu ndodhnin. Edhe sot në Kërçovë po edhe më gjërë në Pollog mbretëron mendimi tek shqiptarët se nëse ndonjëherë gjarpërin e hasim brënda shtëpisë ose jashta në oborr nuk duhet vrarë sepse ai eshtë gjarpër i themelit të shtëpisë dhe sjellë vetëm të mira për shtëpinë dhe banorët e sajë.

Diellin si simbol pagan ilir e kemi gjetur edhe tek varret e shqiptarëve të krishterë në rrethin e Kërçovës po edhe në Pollog ku te koka e të vdekurit qëndron kryqi i cili në të dy anët ka të gëdhendur edhe diellin. Në një fshat të Kërçovës me emrin Dupjan kam gjetur varre kristijane shumë të vjetra ku kryqi i mermertë, në pjesën e sipërme eshtë i rrethuar me një rreth që i përngjan diellit, ose mund të themi se eshtë dielli i cili në mes e ka kryqin, e që poashtu jam i sigurtë se dielli nuk ka lidhje as me besimin e krishtarë sepse simboli i këtij besimi eshtë vëm kryqi dhe kurgjë tjetër.

Pjesemarresit ne simpozium
Përveq mbi pllakat e varreve të shqiptarëve mylimanë e të krishterë, diellin ilir e kemi hasur të pikturuar edhe në muret e jashtme të xhamisë kryesore në qytetin e Tetovës, e quajtur ,,Xhamia e Larme,, për shkak të fasadës së sajë të pikturuar, ku dielli është i paraqitur me rreze të ngjyrosura bukur e që nuk kanë lidhje as me simbolin e fesë Islame që eshtë gjysëmhëna e as me ndonjë simbol tjetër që duhet ta posedojë xhamia.

Pastaj diellin ilir e gjetëm edhe në brendinë e xhamisë kryesore të Kërçovës ku është i berë në mënyrë shumë artistike, nga një lloj metali i fortë, ndoshta nga bakërri apo bronëzi i lëmuar dhe i ngjitur lartë në murin e xhamisë. Nëntë rreze të diellit janë më të gjata dhe nëntë të tjera janë më të shkurtëra dhe qëndrojnë mbi ata të gjatat. Sipërfaqeja e diellit me gjithë rrezet shndërit aqë shumë saqë duket se eshtë i praruar në arë dhe eshtë i vendosur në një lartësi prej 5 metrash në vendin e quajtur ,,Minber,, i cili vend ndodhet në brendi të xhamisë në pjesën e përparme, aty ku qëndron Imami, personi fetarë që prinë apo udhëheqë në lutjet fetare në xhami. Edhe këtu ky simbol nuk ka lidhje fetare as me myslimanët e as me xhaminë, bile sipas rregullave strikte të fesë Islamë, gjatë kryerjes së lutjeve fetare qofshin në xhami ose në shtëpi nuk eshtë e lejuar përpara personit që ka vendosur ti lutet Zotit, të ketë fotografi, piktura, skulptura dhe sende të tjera pa marrë parasyshë se çka simbolizojnë ata.

Besimi i krishterë po edhe ai mylimanë janë fee monoteiste ku besohet në një Zot dhe kanë vetëm nga një simbol, kryqin e gjysëmhënën; dhe rreptësishtë është e ndaluar te të dy fetë që të përdoren edhe simbole tejar pagane afër kryqit e gjysëmhënës.

Të gjitha këto skajrime që i dhash në lidhje me simbolin e veçantë fetarë Islam apo Kristijan, kanë të bëjnë me përforcimin e tezës dhe mendimit tim se simbolet e vendosura mbi varret e shqiptarëve myslimanë e të krishterë jan simbole pellazgo- ilire dhe se popullata shqiptare i ka ruajtur ndër mileniume, brez pas brezi, duke i gëdhendur edhe te pllaka e varrit mbi kokën e të vdekurit, sepse për shqiptarin këta simbole kanë mbetur si të shenjëta dhe kan vazhduar të kenë vlera të mëdha dhe të patjetërsuara kombëtare.

Me anë të këtyre simboleve të lashta pellazgo-ilire, shqiptarët edhe nga varri kanë dshuar të tregojnë, argumentojë e dëshmojnë për origjinën e tyre të lashtë pellazgo-ilire. Ata kanë dashur që varret e tyre të dalloheshin nga varret myslimane të popullatës turke, arabe apo bëshnjake; dhe varrte e shqiptarëve të krishterë të dalloheshin se janë varre shqiptare dhe të mos ngatërroheshin me ata greke, serbe e bullgare, me të cilët kanë qenë të detyruar të luftojnë po edhe të bashkëjetojnë deri ne ditet e sotme.

Dhe shqiptari duke venë mbi varrin e tijë simbolet e lashta fetare pellazgo-ilire, bashkë me simbolet e fesë që ka poseduar, ka dashur që edhe pllaka e varrit të jetë argument e dokument që do tu tregojë gjeneratave ndër shekuj se ai që dergjet në atë varr eshtë shqiptar mysliman dhe nuk eshtë turk, persian e as arab; dhe simbolet ne varrin e shqiptarit të krishterë ku dëshmon se i vdekuri është i krishterë por nuk eshtë serb, grek, bullgr por bijë e bir shqiptari.

Poashtu zbulimet dhe analizat e mia tregojnë dhe vërtetojnë se sa të lidhur kanë qenë pellazgo-ilirët e më vonë arbër-shqiptarët e këtyre trevave me simbolet e besimit të tyre të lashtë dhe, edhepse ata, sipas Shën Palit i cili thotë se e përhapa krishterizmin deri në Ilirk, dmth të parët në Ballkan e kanë pranuar krishterizmin, pastaj një pjesë e madhe e tyre kalojnë në besimin Islam, nuk i kan harruar simbolet e besimit pellazgo-ilir por kanë vazhduar ti përdorin ata mbi pllakat e varreve ose edhe në muret e faltoreve të tyre, të krishtera apo myslimane.

Prezentohen këtu në këtë studim edhe zbulime të objekteve me koka gjarpëri që jan përdorur në jetën e përditëshme të shqiptarëve, qofshin objekte për zbukurim (byzylykët) qofshin të përdorura ne jetën e përditshme si dromoxhaku rreth vatrës apo (rezja e portës me kokë gjarpëri që ka qenë pjesa e hekurit për ta mbyllur derën kryesore të oborrit ose si që e qujmë ne-Porta e madhe .

,, SIMBOLET E BESIMIT PELLAZGO-ILIR KAN VAZHDUAR TË PËRDOREN MBI VARRET E SHQIPTARËVE TË KRISHTERË E MYSLIMANË DERI VONË,,
Në tre numra të revistës ,,Albania,, Faik Konica, boton më 1897, fillimin e një studimi të veçantë të një pellazgologu, studiuesi e udhëpërshkruesi francez, Eduard Shnaider ku na informon se francezi është “autor i një vepre të madhe, me titull ,, Pellazgët dhe pasardhësit e tyre, një racë e harruar”, botuar më 1894 në Paris.

Shnaider, vazhdimisht i eshtë përmbajtur tezës se shqiptarët jo vetëm janë me prejardhje tepër të lashtë pellazgjike dhe protohistorike, por ata kanë mbartur, përcjellur e përhapur në shekuj, falë rrënjëve të lashta të gjuhës së tyre mëvetësore, edhe kultura të ndryshme, duke bërë kështu lidhjen e kulturës pellazgjike me ate etruske, ilire e helene, e më tej deri edhe me gjuhët dhe kulturat e shuara, si ajo e Trakisë, Maqedonisë, Dakisë, thote konica.

Shneider konstaton se njeriu si qenie më e privilegjuar e natyrës u shfaq mbi tokë pikërisht në çastin kur toka ishte ende e zgjuar me vullkane dhe llavën e zjartë. Dhe njeriu instinktivisht, në fillim do ketë frikë dhe do t’i trembet errësirës, vetëtimës, rrufesë, stuhisë, furtunës, vullkaneve etj. Ai do t’i trembet Natyrës përpara se ta dojë dhe pikërisht kjo frikë do ta bëjë fetarë shumë të madh, domethënë do ta detyrojë ta adhurojë këtë natyrë në shfaqjet e veta madhështore.

(Eduard Schneider, Pellazgët dhe pasardhësit e tyre, një racë e harruar. Paris, 1894.)
Nëse i analizojmë shkrimet e filozofëve më të mëdhenjë, të mendimtarëve më të thellë, poetëve më magjeps,shenon Shnaider, do të shohim se ata në veprat e tyre kan përmbledhur edhe tregimet e aspiratat e parardhësve të tyre. Hesiodi e Homeri nuk i kanë shpikur fabulat, mitet, tregimet e stërgjyshërve të tyre por ata veç kanë mbledhur e shkruar traditat, koordinuar faktet karakteristike që të parët i kan përmendur.

Bashkimi i trojeve,nga e djathta, Ilmi Veliu-Ilirida; Lutfulla Peza-Shqiperi; Rexhep Doci-Kosove

Shnajder ka analizuar pjesë të ,,Testamentit të Vjetër,, dhe ka ardhur në përfunim se popujt semitikë ishin të parët e pellazgëve dhe ne për ta përfocuar mendimin e Shnaiderit kimi gjetur dhe analizuar thënien e Kuranit se Semi, pasardhës të të cilit janë semitikët ka qenë djali i tretë i profetit Noe i cili i kishte shpëtuar tufanit shkatërrues (cunamit) duke hypur në anien e profetit Noe bashke me babain dhe vellezerit e tij. ( Schneider, vepër e cituar, Paris, 1894 ; Testamenti i Vvjetër, libër i shenjëtë i Ebrejve; Kurani libri i shenëtë Islam..)

Shnaider thotë se Para-Pellazgët janë krijesat më të hershme që adhuruan forcat e natyrës në shfaqjet e tyre mbresalënëse, pa ndihmën e idhujve e figurave tjera fetare. Ata adhuronin shpirtin e natyrës pa arritur ta përcaktonin atë dhe pa pasur vetëdijen e unitetit të saj. Jo vetem dielli por edhe Ajri, toka zjarri kan qenë forca të dallueshme dhe e kan detyruar njeriun t’i respektojë dhe, doemos, të përulej para tyre gjithë adhurim. ( Schneider,op.cit, Paris, 1894.)

Herodoti për më tepër,thotë Schneider na tregon se pellazgët nuk kishin perëndi në parim, por kult mistik, të cilin e mendonin dhe nuk mund ta shihnin e personifikonin. Ata me siguri se kanë besur fuqinë e pa dukshme apo shpirtrat që gjallëronin Natyrën dhe komandonin me te.

Mirëpo, nëse do t’i kushtonim vëmendje përputhshmërisë së ngjarjeve më të vogla mitologjike, me gjendjen krejt të veçantë të planetit tonë gjatë rrjedhës së epokës së hershme, jemi të detyruar të pranojmë se raca pellazge, është pa dyshim, ajo që ka dhënë e para, të paktën në trojet ku ajo vetë ka lindur, idenë e parë të së përshpirtmes shumë gjallërisht dhe shumë poetikisht. (Eduard Schneider, Pellazgët dhe pasardhësit e tyre, vepër e cituar, Paris, 1894.)

Prof.dr. Hamit Xhaferi perfaqesonte shqiptaret e Maqedonise dhe Universitetin e EJL

Një prej themeluesve të historisë moderne të besimit pagan, Mirçea Eliade (1907-1986) është shprehur se: “Duke qënë një dukuri njerëzore, besimi është edhe një dukuri shoqërore, gjuhësore dhe ekonomike (Mircea Eliade. « Trattato di storia dele religioni »,1976 Editore Boringhieri, Torino)

Anxhelo Karkanji duke studiuar vizatimet e njeriut të hershëm në shpellën Grotta dei Cervi në Porto Badisco (Itali), ka nxjerrë përfundimin se lindja e besimit është e lidhur me lindjen e gjuhës. Ai në studimin e tij “Gjuha dhe mendimi simbolik”, pohon se fjala që krijoi njeriu primitiv, nuk përcaktonte vetëm një send apo dukuri, por shprehte një mendim të tërë. Për këtë arësye në besimin pellazg, por edhe në fetë e reja që lindën prej tij, thuhet se: “E para ishte fjala”.( Le scuole dei misteri e lo Spirito di emulazione – Insegnamenti …www. rosacroceoggi . org/ … /07rays . lescuoledeimist

Në vizatimet e kësajë shpelle ndërmjet figurave të shumta të botës që e rrethonte njeriun primitiv, duken edhe vizatime abstrakte të lidhura sipas studiuesve me besimin e bashkësisë primitive, dhe në këtë kohë kur në mëndjen e njëriut primitiv që jetonte pranë botës shtazore ku e rrethonte dhe i jepte shpresë vetëm DRITA që qfaqej natën përmes hënës dhe ditën përmes diellit, e detyronte ti përulej ,,Dritës,, ose sipas studiuesit Jaho Brahaj mund të quhet edhe“Nëna e Madhe e Dritës së Jetës”.Kjo pra ishte edhe fillimi i lindjes së Besimi të Dritës hyjnore! (Jaho Brahaj „Flamuri i Kombit Shqipetar“, Tirane 2007, faqe.22)

Adem Demaçi,Mandella i Kosovës, ka shkruar se, mjafton që në vënd “Zoti” të thuhet “Drita” dhe do të vëreni se nuk do të ketë mosperputhje në asnjë përcaktim, sepse Zoti është drita, krijuesi i gjithësisë, nuk ka fillim, mbarim as vendëqëndrim dhe mendja njerëzore që eshtë shumë e kufizuar në kohë e hapësirë, kërkon dhe mendon që edhe Zoti edhe shpirti të kenë një vendëqëndrim të vetin. Gjuha e Zotit eshte heshtja dhe ata që dëshirojnë munden lehtë ta kuptojnë. ( Adem Demaçi: Filozofia e Jetes (II) “Kush eshte Zoti”? – Pashtriku.org, 04. 02. 201)

Se Zoti eshtë Dritë, është shprehur e menduar dhe nga njeriu primitiv dhe është ruajtur e ka arritur deri ne ditet tona thotë edhe i famshmi, Mehdi Frashëri, se shqipetarët edhe sot betohen, “Për këtë dritë!” ,,për këtë diell,, (f20 Mehdi Frashëri “Historia e lashtë e Shqiperisë dhe e Shqipetarëve”, Plejad 2012, faqe 20)

Këtë pohim na e sjellin edhe studiues të tjerë si Dhimitër Pilika ku thotë se “Gurra popullore e stërmoçme na bind se njeriu i është lutur yllit duke e konsideruar atë si perëndi e Dritës” ( Dhimitër Pilika “Pellazgët origjina jonë e mohuar” Botimet enciklopedike , Tiranë 2005, faqe. 92.) Mark Tirta thotë se : “Shqiptarët në lashtësi flakën e zjarrit e kan besuar një perëndi, prandaj edhe sot në të gjitha betohen “për këtë zjarr”, “për këtë dritë” (Mark Tirta, « Mitollogjia nder shqiptarë, vepër e cituar, faqe 20. »)

Spiro Konda pohon se: ”Rrënja “di” në sanskritisht do te thotë “ndrit” ,shkelqen” ,,bënë dritë,, ( Spiro Konda, “Shqipetarët dhe Problemi Pellazgjik ,Tirane,2011, faqe,63.) Studiuesi arbëresh Xhuzepe Katapano në veprën e tij të famshme ,,Thoti fliste shqip,, thotë se njeriu e ka shikuar Krijuesin si “drita bardhësore”. (f81 Xh. Katapano, „Thot-i Fliste Shqip“ Botimet enciklopedike, Tirane,2007)

Dhe kjo poashtu eshtë ruajtur dhe ka arritur deri ne ditet dona ku duke e nënkuptuar Krijuesin si “dritë bardhësore” emrin “bardhë” e gjejmë tek shqiptarët në toponime, emra njerëzish dhe fisesh, Bardhyli-mbreti ilir; Bardha, emër vajze; Boka e Bardhë, Guri i Bardhë,Uji i Bardhë, Bardovcë, fshati Bardh-toponime.. ( Maksim Zotaj ,“Origjina dhe simbolet e flamu. shqiptar!” Tranë 08)

Fshehja e emrit të vërtetë të Krijuesit në rrjedhën e shekujve është bërë qëllimisht nga pellazgo-ilirët. Fillimisht për ta mbajtur të fshehtë nga fiset e tjera, sepse siç vërejnë studiuesit, besimi lindi si një mjet mbrojtës. Në shekujt e më vonshëm, edhe emrat e Perëndive të herëshme prehistorike, nuk tregoheshin dhe autorët e lashtësisë, pa drejtësisht dëshmojnë se Pellazgët e Gadishullit Ilirik, nuk u kishin vënë emra perëndive të tyre. Që nga kjo periudhë, për Krijuesin u ligjësua që të mos i përmendej emri, ndërkohë u hyjnizuan me emrat e pasardhësit të dritës si : Hëna, Dielli, dhe një varg i gjatë Hyjnish e Hyjneshash.( f57 Georges Dumézil “La religione romana arcaica – Miti , leggende, realta” BUR Saggi 2011)

Rrezet, si simbole të Dritës hyjnore, më vonë u vendosën në formë kurore mbi kokën e Mbretërve duke dëshmuar hyjnizimin e tyre pas vdekjes. Edhe mbi kokën apo dy kokat e shqiponjës, kemi kurora-rrezedrite që me kalimin e shekujve u shndëruan në kurora të stilizuara mbretërore, që kishin humbur kuptimin hyjnorë dhe përfaqsonin pushtetin e mbretit, familjen mbretërore apo fisnikët me lidhje farefisnije me të.

Shqiponja
Studiuesit e lashtësisë, pohojnë njëzëri se, shqiponja është një nga figurat kultike më të lashta, më të fuqishme dhe më jetëgjata. Edhe në ditët e sotme, ajo vazhdon të përfaqësoje gjuhën, kombin, emërtimin e Shqipetarëve dhe simbolet shtetërore të vëndeve të tjera, brënda dhe jashtë Europës, por ne na intereson dhe perqendrohemi vetem te shqiponja si simbol kultik i BESIMIT të Pellazgëve të lashte hyjnorë.

Shqiponja pra e shqiptareve dhe jo vetëm e tyre, përfaqëson Historinë e lindjes së besimit, njohjes së natyrës, zhvillimit dhe organizimit politik të njeriut në Lashtësi.

Në veprën madhore “Thoti fliste shqip” Xhuzepe Katapano zbërthen emrin e shqiponjës (AIN në arbërisht), duke pohuar filozofinë e besimit Pellazg A=At, Zot i Përjetshëm , I= Krijuesi dhe N= lënda fillestare, nga u krijuan të tjerat. ( Xhuzepe Katapano, „Thot-i Fliste Shqip“ Botimet enciklopedike, Tirane,2007,faqe,81)

Shqiponja, që ka përfaqësuar vetë Krijuesin dhe Fjalën e tij, është nderuar si figurë kultike dhe gjuha e krijuar nga njeriu i lashte qe i ka besuar shqiponjes, u quajt “gjuha e zogut” (e shqipes) dhe ka qenë gjuha e Besimit të parë, që vazhdon të flitet edhe sot nga shqipetarët.

Beba me nipin e tij perfaqesonte shqiptaret e Amerikes.
E panjohura më e madhe rreth figurës së shqiponjës, sigurisht lidhet me paraqitjen e saj në lashtësi, me dy koka, e zbuluar edhe në tempullin e parë të Pellazgëve në Dodonë, në vitin 1878.(E.Jacques “Shqiptaret” f80 marre nga f42 Rasim Bedo Dodona) e qe une mendoj dhe eshte mendimi im personal se dy kokat e shqiponjes prezentojne lindjen dhe perendimin, sepse lindja dhe perendimi, atje ku lind dhe perëndon dielli që jep jetë në tokë, perseriten disa here ne te gjitha librat e shenjëta të feve monoteiste, Ebreje, Krishtere, Islame.

Siç pohojnë studiuesit, shqiponja dhe jo ndonjë shpend tjetër është kulti më i lashtë. Shumë karakteristika të mënyrës së jetesës së shqiponjës, u ndoqën dhe u kristalizuan në karakterin e pellazgo-ilirëv0-shqiptarëve, si: lidhja e fortë me truallin, tokën dhe shtëpinë ku jeton dhe familjen e tij; pastaj sulmi i furishëm në luftë si ai i shqiponjës; dhe besnikërija etj.

Arkeologu Hasan Ceka dëshmon se, shqiponja si emblemë kombëtare shqiptare, nuk është as e shekullit tonë, as e kemi trashëguar nga mesjeta, por ka zbukuruar shpinën e një tok monedhash të Ilirisë, si psh të Lidhjes Epirote, Bylysit, Apolonisë, Orikumit (H.Ceka « Monedhat Antike-burim historik », « Shkenca e Jeta »Tirane,1976 nr.4 f27,28)

Dielli
Shumë studiues “Dritën” e kanë trajtuar si simbol të Diellit. Por siç del nga mitet, njeriu primitiv ka besuar se Dielli krahas Henës, Rrufesë, Zjarrit, Vetëtimës, etj janë çfaqje të pamjeve të shumta të ,,Dritës Hyjnore,, që eshtë përfaqësuar edhe me shqiponjën.

Xhyzepe Katapano shkruan se Kostandini i Madh dhe të gjithë Perandorët tjerë të Ilirisë, që sunduan pas tij, nën shenjën e Shqiponjës, janë konsideruar si “Bijë të Dritës”. (Catapano,vepër e cituar.)

Mircea Eliade thotë se njeriu primitiv vërente se Dielli nuk pësonte ndryshim në pamjen e tij, pra ishte statik, kurse Hëna çfaqej herë e plotë, herë e përgjysmuar apo vetullore; dhe kishte netë kur nuk dukej fare, për t’u çfaqur më vonë përsëri. Pra dukej si nje objekt i “gjallë”, në lëvizje dhe kjo lëvizje e formës së Hënës në tre faza, ishte e ngjajshme me jetën e njeriut (lindja-jeta -vdekja) dhe përfaqesonte botën e pavdekshme sepse hëna rilindte përsëri dhe në vazhdimsi.(Trattato Storia Delle Religioni Mircea Eliade.pdf)

Lartesimin e kultit Diellor si shprehje të forcës së pushtetit tokësor ,për studiuesit e sotëm të besimit, e beni figura më e rëndësishme në historinë mijëvjeçare të Egjiptit të lashtë, Amenhotepi i IV, 1355-1338 pk) ku ,,Diellit,, i dha vëndin e Krijuesit dhe vehten e shpalli Profet të tij.

Filozofi më i madh romak, Plutarku ( viti 46 pk- 125 ) thotë se: “Njeriu përbëhet nga tre pjesë: trupi-soma, shpirti-psyche dhe llogjika-nous. Shpirti i njerëzve të drejtë, pastrohej me Hënën, trupi i kthehej Tokës ndërsa llogjika shkonte drejt Diellit” (f132 www.paxpleroma.it/…/Trattato_Storia_Delle_Religioni_Mircea_Eliade.pdf)

Sipas Mircea Eliade fillimi i përdorimit të Diellit si zot në vend të Hënës nga pellazgët eshtë paraqitje e nje lloj ekujlibri apo dualizmi, sepse edhe besimi ne diellin buronte nga traditat e lashta të Pellazgëve dhe njihej edhe nga Platoni. (Mircea Eliade, po aty, f. 126.)

Përfaqësuesi më i madh i këtij ekujlibri, ishte ai midis Hënës dhe Diellit, dy planetet më të mëdha që shiheshin nga Toka e që shprehin në simbolin kultik si dy koka të shqiponjës. Mircea Eliade dëshmon se, në fiset afrikane, simboli i Hënës përfaqësonte matriarkatin ndërsa i Diellit patriarkatin dhe “Festa e Hënës së re festohej dhe ndiqej vetëm nga gratë, kurse festa e Diellit festohej vetëm nga burrat. (Mircea Eliade,vepër e cituar,faqe 133.)

Perëndinë Diell-Aton, që deri në atë kohë paraqitej vetëm si hieroglif me kuptimin “Drita”, faraoni Amenhotepi i IV , e ngriti mbi kultet tjera dhe ndërtoi tempullin ,, Aton,, në vend të tempuillit të deriatëhershëm ,,Amon,, që perfaqesonte Henen.

Kulti i diellit gjeti vijues në shekujt e mëvonshëm edhe ne Gadishullin Ilirik e sidomos në Perandorinë Romake. Sipas shumë studiuesëve, Epirotët ishin ata, që të parët e përdorën diellin si simbol ushtarak, dhe shumë më vonë eshtë berë edhe emblema e Egjiptit,Perandorisë Romake dhe të perandorëve tjera të Lindjes e Perëndimit ( Xhuzepe Katapano,vepër e cituar,faqe 94. ?)

Sot në përgjithësi, nga disa dietarë mendohet se Diellit ishte kulti kryesor dhe më i përhapuri në botë, por eruditi gjerman i sh.19, Adolf Bastian (1826 –1905,) vërejti se ky kult ishte i përhapur në hapësira të kufizuara të botës, si në Egjipt, Azi e Europë dhe vetëm tek disa popujt, me një zhvillim të lartë në lashtësi. (Mirce Eliade op.cit., faqe,97)

Besimi diellor vendosi në plan të parë forcën e pushtetit, të krahasuar me forcën e ndriçimit diellor. Një nga dukuritë e rëndësishme në mitet e vjetra, pohon Mircea Elaide, është ai i “Heronjëve Diellorë”. Kështu shqiponjës që përfaqësonte Krijuesin-“Dritën hyjnore”, ju shtua krahas kokës së parë “dritës hënore” edhe një kokë e dytë “drita diellore” një ekujlibër i pranuar me vështirësi dhe nganjëherë edhe me luftë.

Kjo ka qenë “reforma”e parë e besimit pellazg, shumë kohë përpara se të ndodhte “reforma” e dytë, që shënoi fillimin e një lufte fetare dhe administrative (që zgjati me shekuj), kundër besimit 50 mijë vjeçar të Pellazgëve hyjnorë dhe solli lindjen e Krishtërimit. Besimi i ri, zëvendësoi kultin zanafillor të Hënës dhe atë jetëshkurtër të Diellit, me kultin e Njeriut tokësor dhe hyjnor- profetët, të lidhur me Krijuesin.( Op.cit. Mircea Eliade, – f114)

Gjarperi
Gjarpri, ky zvarranik me aftësi të çuditshme, ka luajtur një rol të rëndësishëm në religjionin dhe mitologjinë ilire. Kulti i gjarprit, është evident edhe te shumë popuj të botës që nga Azia Lindore e deri në Amerikë. Eshtë e famshme legjenda për Gjarprin Hitit, emri i të cilit ishte Ilurjanka, që për disa autorë shërben si burim se nga emri i tij rrjedh edhe emri i Ilirëve. Ky kult është prezent edhe sot në përralla, legjenda e tregime të ndryshme, brenda gjithë hapësirës etnike shqiptare.

Rruga mitologjike e kultit të gjarprit fillon në Mesopotami, përcillet në Azinë e Vogël dhe këtej në botën mediteranease, nga ku egjeanët dhe fenikasit tregtarë e përcollën në Perëndim. Shumë sinjifikative është legjenda, të cilën na e ka përshkruar Apolodori ku thotë se: “Kadmi, pasi kërkoi dhe nuk e gjeti të motrën Evropën, që e kishte rrëmbyer Zeusi, u vendos në Tebë dhe u martua me Harmonin, e cila ishte e bija e perëndisë së luftës, Aresit, dhe perëndeshës Afërdita. Me urdhër të perëndive Kadmi shkoi në mbretërinë e Enkelejve dhe u bë mbret i tyre. Atje u lindi një djalë të cilit ia dhan emrin Ilir sepse në momentin e lindjes, djalit duke qenë në djep. i ishte mbështjellur gjarpri mistik i quajtur Iliryos.

Robert Elsie, në veprën “Leksiku i kulturës popullore shqiptare, besime, mitologji”, thekson se :“Gjarpri ka qenë simbol i fuqishëm i ilirëve të lashtë, sidomos i atyre të Ballkanit jugor. Në periudhën romake, në Dardani, kishte altar kushtuar gjarpërinjve Drakon dhe Drakaena”. Forma e gjarprit gjendet në shumë figura, skulptura, objekte zbukurimi e stoli të ndryshme. Robert Elsie, në veprën “Leksiku i kulturës popullore shqiptare, besime, mitologji, fe, doke, rite, festa dhe veçori kulturore”,)

. Arkeologët shqiptarë, H. Ceka dhe S. Anamali, theksojnë se Gjarpri ishte një figurë, i cili adhurohej në gjithë luginën e poshtme të Vjosës gjatë antikitetit. Ai është prezent edhe në monedhat e Bylisit, Amanties dhe Apolonisë.
Aleksandër Stipçeviq pohon se kulti i gjarprit është shumë i lashtë dhe vazhdon të njihet edhe sot në të gjitha trojet shqiptare. Supozohet se edhe në kohët e tashme shqiptarët mendojnë dhe besojnë se çdo shtëpi ka në themel gjarprin e saj, që konsiderohet si mbrojtës i shtëpisë dhe njihet me emrin ,,Gjarpëri i themelit të shtëpisë,,. Figura e tij gjendet i skalitur edhe në portat e shtëpive, zbukurimet e ndryshme me gdhendje druri, si në: tavane, musëndra, dyer, furka tjerrjeje, çifteli, kërraba, në pllakat e varreve etj., duke përfshirë një areal të gjerë në zona të ndryshme të vendit si në: Përmet, Labëri, Çamëri, Malësi e Madhe, Dukagjin, Kosovë,Maqedonia Perëndimore, Malësia e Tiranës etj. Mark Tirta, gjatë studimit të dokeve dhe zakoneve të Malësisë së Tiranës, konfirmon se koka dhe lëkura e gjarprit përdoreshin në këtë trevë si hajmali për fëmijët, për t’u mbrojtur nga syri i keq dhe sëmundjet e ndryshme. Prania e kultit të gjarprit edhe në ditët tona, me një shtrirje në të gjitha trevat shqiptare, dëshmon për një kult të përbashkët shqiptar, i cili u ka rezistuar dogmave të besimeve monoteiste.

Anton Mayer thotë se ilirët e merrnin emrin (ajo që gjuhëtarët quajnë eponim), nga një parardhës-gjarpër të quajtur Illuriòs dhe shumë shpejt për Ilirët, sidomos ata të jugut, gjarpëri do te bëhej kafsha e nëndheshme personifikuese, e lidhur ngushtë me kultin e të parëve dhe me kompleksin magjik fetar të pjellorisë së tokës dhe të gruas, duke u shfaqur shpesh i përfiguruar në relievë, bizhuteri dhe skulptura.

Koka e gjarpërit e bartur në qafë midis gjinjëve është një ritual i trashëguar që nga ilirët, të cilët besonin në forcën mbrojtëse të gjarpërit,shkruan Stipçeviq. Gjarpëri edhe sot e kësaj dite te shqiptarët konsiderohet si “roje e shtëpisë” dhe mendohet se secila shtëpi diku në themelet e saja e ka gjarpërin e vet i cili e mbron nga të këqijat dhe të paprituart. Prandaj kur ai paraqitet në oborrin e shtëpisë as nuk mbytet e as nuk ngacmohet, por lehet i qetë.(Dr. Xhevat Hasani, Tone Berisha, SISTEMI SHËNDETËSOR I KOSOVËS MJEKËSIA POPULLORE DHE RITUALET)

Paraqitjet e gjarpërinjve në truallin ilir,sipas Stipçeviq, shfaqen së pari në Jug,sidomos në trevën e shtrirjes së kulturës së Trebenishtës, ku përfshihet Kosova e Maqedonija Perëndimore. Këtu ka depërtuar motivi i gjarpërit i cili më shpesh paraqitet te byzylykët, qysh në fund të shek, Vl.para e.s., në mënyrë që më vonë, në shek. V dhe IV. para e.s. shfaqjet e tilla në këtë trevë të bëhen shumë më të shpeshta.

. (A.Stipçeviç, Simbolizimi ilir dhe simbolizmi shqiptarë,, në Iliria nr.5, 1976)
Në Shqipëri, ku kultura e Trebenishtës ka qenë pjesërisht e përhapur, motivi i gjarpërit, për çudi ndeshet relativisht rrallë. Mendojmë se një gjë e tillë është për shkak të hulumtimit të dobët të nekropoleve dhe vendbanimeve ilire, thotë Stipçeviq.

Tani për tani njohim gjarpërin jashtëzakonisht interesant në kompozicionin figurativ në pllaka nga Selca e Poshtme e Pogradecit, afër Liqenit të Ohrit, thotë ai, ku gjarpëri qëndron pas luftëtarit ilir i cili me shtizë në njerën dhe me mburojë në dorën tjetër lufton kundër tre armiqve dhe mbron luftëtarin ilir.(Stipçevç, vepër e cituar)

Në shek. e V. para e.s. në Dardani dhe në Bosnje ndeshim tipin shumë të bukur dhe karakteristik të byzylykëve me mbaresa në formë kokë gjapëri, i cili, sipas vendgjetjes së parë më 1887, është quajtur “tip i Mramorcit”dhe është prej floriri. Më vonë janë gjetur edhe disa shembuj të byzylykëve të këtij tipi: në Kaçanj afër Bileçës, të gjetur më 1957, dy byzylykë të argjendtë, pastaj dy byzylykë të ngjashëm nga rrethina e Pejës. .(Stipçevç, vepër e cituar)

Dokumentacioni që na ofron arkeologjia pararomake nuk është i vetmi burim për njohjen e gjarpërit si simbol religjioz te ilirët. Një sërë të dhënash të tjera mbi këtë simbol na japin disiplinat e tjera shkencore – linguistika, mitologjia, arkeologjia klasike, etnologjia. Të dhënat mitologjike, edhe pse të pakta, janë të rëndësishme sepse kapin një kompleks të tërë çështjesh të lidhura me kultin e gjarpërit te ilirët

Nga gurra ilire është edhe zakoni i sotëm që është shënuar në fshatin Oranë të pellgut të Shkupit në Maqedoni ku në fillim të pranverës, shkohet në gjueti për gjarpërinj dhe ata pastaj lëshohen që të zvarriten nëpër rrobat e grave të cilat donin të kishin fëmijë. Stevan Filipoviq, i cili e ka përshkruar këtë zakon, me të drejtë mendon se ai jeton në këta treva “i pandryshuar që nga kohërat parahistorike”..(Stipçevç, vepër e cituar)

Për ne gjithsesi më të rëndësishme janë ato përmendore nga koha romake të cilat në mënyrë eksplicite e dokumentojnë kultin autokton të gjarpërit te popullsia vendase. Të tilla janë, p.sh., dy mbishkrime nga Maqedonia. Njëri gjindet në shkëmbin Trojaka afër Prilepit ku thuhet se ” këtu nderohet Dragoni” dhe mbishkrimi tjetër, i cili është në fshatin Sopot afër Velesit ku gjendet dedikimi i çiftit gjarpëror Dracconit dhe Draccenit. .(Stipçevç, vepër e cituar)

Me datë 26.04.2010, në Jgoll të Kërçovës-Maqedoni, rastësisht u zbulua një varrezë tumulare. Në atë kohë për lexuesin e rëndomtë skjarova se Tumat janë “varreza ilire” ku janë varrosur numër i caktuar personash në terren apo tokë të kufizuar,në një vijë rrethore të caktuar e cila pastaj është mbuluar dhe bërë në formë të një gërmadhe – tume, trume, (gërmadhë dheu që edhe Kërçova e përdor-trumë.). Në të shumtën e rasteve varrimi është bërë me trup por janë zbuluar raste ku kufoma është djegur dhe është gjetur vetëm urna (ena) që ka ruajtur hirin e kufomës.

Varret në fjalë jënë të njejtë me tre varret që në vitin 1985 i ka zbuluar arkeologja e Muzeut të Kërçovës, Gordana Spasenoska e cila në oborrin e xhamise së Kërçovës duke kërkuar themele kishe, ka zbuluar tre varre ilire për të cilët shkruan se jënë të sh.III p.e. Duke u bazuar në materialet që ka zbuluar ajo, mund të thuhet se varret kanë qenë të kohës kur kryeqyteti i fisit ilir të Penestëve “Uscana” ka qenë në kulmin e fuqisë së sajë, dhe sipas Tit Livit ka pasur mbi dhjetë mijë banorë.

Duke krahasuar varret e zbuluara në Jagoll me varret e zbuluara te xhamia e Kërçovës, vimë në përfundim se edhe varret e posazbuluara në Jagoll jënë Ilire, sepse jënë të ndërtuara në mënyrë të njejtë, formë të njejtë dhe jënë përdorur pllaka guri me formë e dimensione te njejta.

Por ajo që na habiti dhe na la pa teksat, gjatë vizitës dhe hulumtimit edhe të varrezave shumë të vjetra myslimane të këtij fshati që ishin aty afër, e që mendojmë se ka domethënje shumë të madhe për ne shqiptarët në këta troje, është ajo se disa nga pllakat e varreve, që datojnë nga viti 1200, hixhri ose 1770 të kalendarit të sotëm, shihen edhe simbole të besimit ilir. Këto simbole ilire, të zbuluara në pllakat e varreve të shqiptarëve mysliman, vërtetojnë se popullata e këtushme është autoktone-ilire, e cila edhepse, para 2000 vjetëve nga paganizmi kanë kaluar në krishterizëm, dhe para 600 vjetëve në Islamizëm, nuk e kanë harruar traditën e besimit ilir.

Pllaka a varrit, që qëndron te koka e të vdekurit është e shkruar në osmanisht, me germa arabe dhe jep të dhëna për të vdekurin, por ajo që është e veçantë dhe që asnjëherë nuk mund të haset në varrezat myslimane joshqiptare, është se, në majë të pllakës së varrit, është i gëdhendur dielli, i cili qëndron mbi dy koka të gjarpërit.

Përmendëm se Ilirologu më i madh i Ballkanit, po edhe i Evropës, shqiptari nga Zara, Aleksander Stipqeviç, pastaj Neritan Ceka e Muzafer Kërkuti nga Tirana, kanë vërtetuar se besimi pagan kryesorë tek Ilirët e jugut, ka qenë besimi në gjarpërin për të cilin dham skjarime e analiza në fillim. Duhet përmendur edhe arkeologun nga Bosnja, Qiro Truhelka i cili poashtu mendon se emri ,,Ilir,, eshtë emëri i gjarpërit që ka qëndruar në themel ose nën vatrën e shtëpisë, ka sjellur fat dhe ka mbrojtur shtëpinë nga të papriturat.Tham se edhe sot te shqiptarët mbretëron mendimi se nëse gjarpërin e gjen brënda shtëpisë ose në themel të sajë, nuk duhet prekur, sepse është gjarpër themeli, mbrojtës i shtëpisë, që është besim pagan, nuk ka lidhje as me krishterizmin e as me islamizmin dhe është ruajtur shekuj me rradhë.

Më kujtohet se në shtëpitë e vjetra tradicionale shqiptare, që ishin me vatër e oxhak, aty ku mbeshteteshin drutë, qëndronte një lloj objekti nga hekuri me kokë gjarpëri, katër këmbë të shkurtëra dhe bisht të përdredhur, i cili objekt në Kërçovë e rethinë, quhet “Dromoxhak”, dhe vazhdimisht qëndronte tek oxhaku.

(. (A.Stipçeviç, Simbolizimi ilir dhe simbolizmi shqiptarë,, në Iliria nr.5, 1976)
Simbolikën e gjarpërit tek shqiptarët e kuptova vitin e parë të studimeve, kur arkeologu arbëresh nga Zara, Aleksander Stipqeviç e pas tij edhe, Muzafer Kërkuti, i cili në vitin akademik 1973-74 kishte ardhur nga Tirana dhe na ligjeronte Arkeologji, na skjaruan se ilirët e jugut i kan besuar gjarpërit sepse gjat germimeve janë gjetur pllaka varri ku si simbol i besimit eshtë i gedhendur gjarpëri.

Është e vërtetë, thotë Stipqeviç, se kulti i ilirëve në Ilirinë veriore ka qenë dielli, dhe këte e vërtetojnë zbukurimet e gjetura që ilirët i kanë mbajtur në qafë ose në shtëpi. Por tek ilirët e jugut ka dominuar kulti i gjarpërit, dhe ai si kafshë toteme ka pasur rol qëndrorë në sistemin mitologjik e religjioz të tyre. (A.Stipçeviç, Simbolizimi ilir dhe simbolizmi shqiptarë,, në Iliria nr.5, 1976)

Gjarpëri është paraqitur si roje i vatrës së shtëpisë, symbol i frytshmërisë e plleshmërisë, dhe si simbol i fiseve ilire të jugut, që do tu bëjë ballë të gjitha fortunave dhe si që shihet nga ky zbulim i joni, eshtë ruajtur dhe ka arritur deri në ditët tona. Nga hulumtimet ne terren kam zbuluar edhe varre të krishtera por që mbi pllaken e varrit përveq kryqit eshte i gedhendur edhe simboli i diellit qe ka qene i perhapur te iliret e veriut. Pastaj dielli ilir eshte i vizatuar si vepër arti edhe ne muret e jashtme te xhamisë së Tetovës qe emrin e ka ,,Xhamia e larme,,

Diellin ilir e gjejmë të krijuar në mënyrë artistike, nga bakrri edhe në brendinë e xhamisë qendrore të Kërçovës, në pjesën e përparme aty ku eshtë vendi i hoxhës apo imamit, dmth udhëheqësit në lutjet fetare në xhami. Dielli qendron përpara, ne nje lartesi shume te madhe e qe nuk ka asnjifar lidhjeje me simbolet Islame.

/zemrashqiptare