Kongresi i Alfabetit në Manastirë

Përmbî zâ, që lëshon bylbyli, 
Gjuha shqipe m’shungullon, 

Përmbi erë, qi nep zymbŷli, 
pa ‘da zemrën ma ngushëllon. 

Gegë e toskë, malësi, jallia, 
jan nji komb, me u da s’duron, 

fundë e majë nji âsht’ Shqipnia, 
e nji gjuhë që na bashkon. 

Dom Ndre Mjeda.

Kur lëvizja për çlirim kombëtar ishte në rritje, dhe lindëte nevoja e botimeve të librave në shqip, një pengesë serioze ishte mungesa e një alfabeti të vetëm për shqipen e bashkuar.
Mundësitë që shqiptarët të zgjidhnin çështjen e alfabetit shqip u krijuan në korrikun e vitit 1908, kur turqit e rinj e rrëzuan Sulltan Abdyl Hamitin dhe shpallën kushtetutën. Atdhetarët shqiptarë e shfrytëzuan me zgjuarsi dhe guxim këtë situatë të përkohshme, dhe shpejtuan të hapnin klube e shkolla në çdo kënd të trojeve shqiptare.

Fletushka „Liria”, që botohej në Selanik, hapi fushatën „për organizimin e një kongresi, ku do të merrnin pjesë shoqëritë, klubet dhe përfaqësuesit e letrave shqipe. Këtë e realizoi klubi „Bashkimi” i Manastirit, i posakrijuar, i cili në mbledhjen e parë të datës 27 gusht 1908 vendosi që “me një të vjeshtës së tretë, në Manastirë t’i jepnin mbarim kësaj së madheje nevojë për bashkimin e gjithë shqiptarëve në një abe”.

Në Arkivin Qendror të Shqipërisë ruhen disa ekzemplarë të programit të hartuar nga Klubi i Manastirit për punimet e Kongresit. Programi ka qenë i botuar edhe në ndonjë revistë të asajë kohe. Ekziston edhe një variant tjetër i këtij programi që e ka dhënë konsullata austrohungareze, me disa shtesa.

Duke qenë se para Kongresit të Manastirit, gjuha shqipe ishte shkruar me shkronja arabe, greke, sllave, apo përshtatjet e tyre, vendosmëria e delegatëve për t’i kthyer sytë nga perëndimi ishte haptazi një shpallje e pavarsisë kulturore shqiptare, e sidomos kur dihej se shkronjat jolatine nuk ishin të përshtatshme për mbarësinë e shqipes dhe bashkimit gjuhësor e kombëtar, gjë që nuk kaloi pa u vënë re nga qeveria turke dhe kisha ortodokse greke, e aleatët e tyre sllavë.
Punimet e kongresit zgjatën 14-22 nëntor 1908, ku morën pjesë 32 delegatë me të drejtë vote, që përfaqësonin qytete, shoqëri e klube shqiptare, dhe 18 delegatë të tjerë, pa të drejtë vote. Kishte edhe delegatë që ishin ftuar si patriotë dhe aktivistë të lëvizjes kombëtare e që ishin të pranishëm mbi 150 veta të ardhur nga të gjitha anët e Shqipërisë, si dhe nga komunitetet shqiptare në Rumani, Itali, Greqi, Turqi, Egjipt, Amerikë etj.

Delegatët që morën pjesë, ishin kryesisht personalitete të njohura, me një përgatitje të mirë filologjike, të aftë për të zgjidhur këtë problem delikat dhe të vështirë për kombin shqiptar.

Kongresi u hap në një atmosferë festive në prani jo vetëm të delegatëve, por edhe të të gjithë të ftuarve të tjerë. E hapi këtë tubim me rëndësi për kulturën shqiptare, kryetari i klubit “Bashkimi” të Manastirit, Fehim Zavalani, ku merrnin pjesë shqiptare te fesë myslimane, katolike, ortodokse, protestane, që ishin të gjithë njerëz të ditur dhe të gjithë të ardhur së bashku, për arritjen e një qëllimi të madh kombëtar.

Në fillim të mbledhjes u zgjodhën edhe drejtuesit e Kongresit:
-Mithat Frashëri, Kryetar i Kongresit të Manastirit
Luigj Gurakuqi, Gjergj Qiriazi, Nënkryetare
Hilë Mosi, Thoma Avrami, Sekretare
U prezentuan tre alfabete:
1. Alfabeti i Stambollit, ne baze latine, i cili që nga fundi i shekullit XIX dhe fillimi i shekullit XX kishte një përdorim të kufizuar.
2. Alfabeti i shoqërisë „Agimi”, që kishte poashtu bazë latine dhe i afert me të Stambollit.
3. Alfabeti i shoqërisë „Bashkimi”, i cili kishte fituar përkrahjen e disa organeve dhe shkrimtarëve, të cilët e kishin përdorur atë në veprat e botuara të tyre. 
Parimisht nga delegatët u pëlqye dhe u miratua si bazë për alfabetin e gjuhës shqipe ai latin, sepse të tre alfabetet që kishin arritur në Kongres dhe që kishin më shumë simpatizantë, bazën e kishin te alfabeti latin. Në ditën e tretë të Kongresit, pasdreke, u zgjodh një komision prej 11 vetësh, fuqiplotë, me vota të fshehta,
Rezultatet e votimeve për komisionin e hartimit të alfabetit ishin këto:
Gjergj Fishta (Kryetar i komisionit)
Mithat Frashëri (nënkryetar)
Luigj Gurakuqi (sekretar)
Ndre Mjeda, Bajo Topulli, Sotir Peci, Gjergj Qiriazi, Shahin Kolonja (anëtarë)
Disa të dhëna informuese për këto punime na i jep anëtari i komisionit dhe nënkryetar i kongresit, Gjergj Qiriazi në raportin e tij të datës 20 janar 1909.Në tryezën e punës së komisionit ishte diskutuar për këto tri mundësi: 
– të përshtatej njëri nga alfabetet kryesore që përdoreshin në atë kohë: alfabeti i Stambollit, i shoqërisë „Bashkimi” dhe i shoqërisë „Agimi“;
– të bëhej një kombinim i këtyre tre alfabeteve;
– të krijohej një alfabet i ri, duke lënë mënjanë alfabetet ekzistuese.
Sipas një dorëshkrimi në formë procesverbali, që ndodhet në Arkivin e Shtetit shqiptar dhe mban datën 20 nëntor 1908 thuhej se: ”U zgjodhën të dy abetë dhe të dy do të përdoreshin prej shqiptarëve: njëri është ai i Stambollit e tjetri një abe thjesht latine që i afrohet atij të Stambollit.
Nga e gjithe kjo që thamë, shihet se kërkesa kryesore e kombëtaristëve shqiptarë ishte që gjuha shqipe të mos shkruhej as me shkronja arabe, as me shkronja greke e serbe, por me alfabetin latin, gjë që nënkupton mosnënshtrimin qoftë ndaj otomanëve, qoftë ndaj grekëve e serbëve.

Se në kongres nuk kishte përqarje ndërfetare tregon edhe rasti i përqafimit të Gjergj Fishtaës, pas leximit të kumtesës së tij, nga dy hoxhët shumë të njohur të asajë kohe, Hafiz Ali Korca dhe Mulla Nashit Zajazi që merrnin pjesë në punimet e kongresit.

Kur është fjala te Mulla Nashit Zajazi, duhet të skjarojme se ai ishte kryetar i klubit “Shoqata Kërcovare” në Bukuresht dhe sipas informatave që gjejmë në artikullin e shkruar nga shoku e bashkpuntori i tij i ngushtë Sefedin Kërcova, në revistën “Java” gusht 1937 e botuar në Tiranë, ku thote se ai kishte pasur nje kafene ne Bukuresht ku shqiptarët kanë ngrënë e pirë falas por edhe nga kjo kafene jënë shparndarë poashtu falas edhe gazeta, abetare e libra tjerë shqip të botuara në shtypshkronjen e blerë nga shqiptarët e Bukureshtit e ku si udhëheqës kryesorë ka qenë Asdreni.
Sefedin Kercova në artikullin e tij potencon se ky patriot shqiptarë nga Zajazi, kishte organizuar rrjetin për sjlelljen e abetareve shqipe në vendlindje, të cilat i përdornin njerëzit nëpër shtëpitë e tyre po edhe hoxhët patriotë nëpër medreset turke e xhamit e fshatit, në mënyrë sekrete, dhe pasi zbulohet nga sigurimi sekret bullgarë, në vitin 1917 burgoset, në Manastirë gjykohet me vdekje, dhe ekzekutohet te ura e Gurit në Shkup ku e vjerin në litarë. 
Më 1909, qeveria turke mbylli të gjitha shkollat shqipe dhe dha urdhër të prerë të hudheshin në zjarr të gjitha librat, gazetat e dokumentat të shkruara me germa shqipe.Edhe në Zajaz u mbyllë medrezja e Mulla Qerim Tahmunit ku kishte marrë mësimet e para Ali Dila, Mulla Zada e Ahmet Kaleshi. Mulla Qerim Tahmuni ishte burgosur, dhe bashkë me te edhe kacaket, Kalosh e Lazam Dan Zajazi me shokë, sepse në Zajaz kishin ngritur një godinë të re shkolore. Ata ishin denuar me 6 muaj burg dhe ishin dërguar te vuajne dënimin në burgun e Manastirit
Gjendja politike ishte shumë kritike, dhe ishte gati për të marrë flakë nga çasti në çast. Për atdhetarët shqiptarë u duk se nuk do ta realizonin dot qëllimin e tyre final e qe ishte hapja e shkollave shqipe.
Deri atëherë rinia shqiptare kishte qenë objekt i propagandës së huaj në shkollat e hapura nga qeveria turke dhe nga kisha greke, bullgare e serrbe. Megjithatë, gjatë punës për krijimin e sistemit të tyre shkollor, atdhetarët shqiptarë u ndeshën me tre probleme të mëdha,
– pengesa nga autoritetet turke dhe greke, 
– mungesa e të hollave dhe 
– mungesa e mësuesve të shkolluar.
Kundër ndërmarrjeve antishqiptare, gazeta atdhetare “Shkreptima” e Kajros, botoi një memorandum të hartuar nga kryengritësit që luftonin në malet e Shqipërisë ku theksohej se qëllimi i tyre nuk ishte për të plaçkitur apo për të vrarë, por për të luftuar për:
-lirinë e edukimit në gjuhën shqipe dhe me alfabetin kombëtar, 
-lirinë për të hapur shkollat shqipe të mbyllura nga qeveria turke, 
-vënien në punë të shtypshkronjave, 
– botimin e gazetave të ndaluara, 
-lirimin e të burgosurve politik. 
Dhe përfundonte me mesazhin: 
“E gjithë bota e qytetëruar dhe veçanërisht qeveria e perandorisë Otomane le ta dijë mirë se të gjithë shqiptarët, gegë e toskë, të krishterë e myslimanë, nuk do ta pushojnë luftën për këto tri kërkesa, derisa qeveria të na i garantojë ato me siguri”.
Dalja në pah e gjuhës shqipe me shkronja latine, përveç shkollave dhe kishës greke, provokoi edhe myslimanët shqiptarë që ishin injorantë e konservatorë. Ata protestuan se shqipja, ashtu si turqishtja, duhen shkruar vetëm me shkronja arabe dhe se preferenca e atdhetarëve shqiptarë për shkronja latine perëndimore ishte një përçmim për fenë myslimane.
Njerëz analfabetë dhe injorantë, me mbështetje të qeverisë së xhonturqëve në Stamboll, themeluan shoqërinë Mahfet me synimin për përçarjen e shqiptarëve dhe frenimin e arsimit në shqip. 
Në fund të vitit 1909, Qeveria turke ndaloi përdorimin e gjuhës shqipe me shkronja kombëtare, në të gjitha shkollat anembanë vendit. Gjithashtu, nxori një dekret, sipas të cilit gjuha shqipe do të shkruhet vetëm me shkronja arabe. Shoqëria reaksionare “Mahfet” me mbështetjen e qeverisë turke, shtypi dhe shpërndau abetaret e para me gërma arabe. Për këtë arsye, në shkurt të 1910, u mbajt në Elbasan një miting proteste, ku 7000 protestues ngritën zërin kundër përdorimit të shkronjave arabe për gjuhën shqipe. Po atë muaj protestat vazhduan në Korçë, Berat, ku mbi 15.000 vetë dogjën në qendër të qytetit abetaret shqiptare me germa arabe, të dërguara nga Stambolli.
Megjithëse ky zhvillim kulturor ishte përfytyruar që të mos provokonte askend dhe të mos sillte dhunë kundër shqiptarëve, shpejt ai u kthye në një zjarr shumë të rrezikshëm që do të digjëte patriotet shqiptar. 
Ky ishte shkaku që shqiptarët trima si Isa Boletini dhe Ismail Qemali, do nxitonin hapat për të shpallur mëvetësinë e Shqipërisë më 28 nëntor të 1912 në Vlorë. 
Edhe këtu shqiptarët nuk patën fat sepse sëshpejti filloi Lufta I Ballkanike pastaj ajo e II-ta dhe në fund edhe Lufta e I Botërore ku Manastiri e Shkupi, dy qytete historikisht të banuar vetëm nga popullsi shqiptare, u pushtuan nga sllavët. Të gjitha dyqanet dhe librat shqip u dogjën dhe shumica e atdhetarëve shqiptar u therrën nga serbët, e disa u burgosën. 
Shqiptarët mysliman u detyruan të braktisnin Shkupit e Manastirit dhe të shpërnguleshin për në Turqi, ato familje të krishtëra shqiptare që mbetën aty, me kalimin e viteve dhe me dhunë të paparë, u nënshtruan duke humbur identitetin tyre shqiptar. 
Kjo pra ishthte edhe koha, si që përmendëm edhe më lartë, kur te ura e Gurit në Shkup u vu në litar patrioti dhe atdhetari i Zajazit Mulla Nashit Zajazi për abetaret e Asdrenit të sjellura nag Bukureshti.

Dr.sc. Ilmi VELIU,
Historian dhe drejtor i Muzeut të Kërçovës