Kur “Kokat” e Omer Kaleshit zbarkuan në “Kërçovën” e Amerikës

Të duket disi e habitshme por “kokat” e Omer Kaleshit (madje kësaj rradhe dhe vetë koka e tij) para pak kohësh zbarkuan në Amerikë. Duket se në botë ka dy vende që quhen Kërçovë: Kërçova e shqiptarëve në Maqedoni dhe “Kërçova” (apo kërçovarët) e Amerikës në Chicago, ku në këtë qytet kaq të njohur të Amerikës dhe veçanërisht në rrethinat e tij, jetojnë qindra e qindra familje kërçovare, të cilët e kanë boshatisur Kërçovën reale dhe e kanë spostuar atë në qytezat e vogla rreth Chicago-s si në Desplaine, në Arlington Heigts, Elk Grove, Rolling Medows, Schambourg, Hofman Estates, Elmhrust, etj… Vetëm në Illinois, gjer në Madison janë pothuaj rreth 5600 kërçovarë. Sigurisht, këtu nuk është fjala për numrin e madh të kërçovarëve dhe të shqiptarëve të Prespës apo shqiptarëve të tjerë të Chigaco-s, çka krijojnë një komunitet të madh në Illinois (vitet e fundit mjaft shqiptarë kanë ardhur dhe nga jugu i Shqipërisë). Fjala është se këta shqiptarë, krah modernitetit jetojnë gjithashtu dhe me trojet e tyre, me historinë, traditat, me aktualitetin që edhe pse larg e ndjekin me një interes të jashtëzakonshëm, njëlloj si të ishin në shtëpitë e tyre, ku kthehen çdo vit.

Bashkë me Omer Kaleshin ne ishim ftuar si miq të veprimtarisë së përvitshme që organizon shoqata shqiptaro-amerikane”Uskana”, pra në “Sofra kërçovare”, Omeri si një kërçovar i vjetër dhe një personalitet i njohur artistic në botën e pikturës, origjina e të cilit lidhet me ato troje, dhe unë, meqë kisha shkruar nje libër mbi jetën e tij, i titulluar, “Omer – shtërgu nga Ballkani”, i botuar për këtë rast nga shtëpia botuese në Huston “Jalifat Publishing”, me ndihmën e zotit Ramiz Tafilaj. Dhe ishte e habitshme të ndodheshe në atë mbrëmje shqiptarësh që u hap nga himni amerikan dhe shqiptar dhe ku menjëherë vallet, këngët tradicionale apo ato të lehta, recitimet e fëmijëve në gjuhën shqipe, flamujt, etj, gjithçka të bënte të harroje se ishe në Amerikë. Profesor Ilaz Kadriu, kryetari i shoqatês “Uskana” Ilir Zenku dhe miq të shumtë e pritën Omerin me një respekt të veçantë. Sapo Omeri u fut në mesin e kërçovarëve, brezi i vjetër i emigracionit iu afrua dhe ky rreth njerëzisht, të njohur mes tyre dekada më parë, rigjetën mes tyre vitet e fëmijërisë, të rinisë dhe kujtimet për varret e të parëve, shkollën “Kastrioti” ku ishin ulur në bangat e shkollës së hershme në gjuhën shqipe.

Dhe këto kujtime ishin të shumta, por Ismail Shabani, një nga emigrantët e viteve 60’ e kujtonte me nostalgji ardhjen e Omerit në Chicago në vitet 70’, në restorantin dhe hotelin e tij në një nga avenytë më të bukura të Chicago-s, në “Aveny Michingan”. Duke biseduar me Ilaz Kadriun, këtë profesor të shkëlqyer të frëngjishtes, i ardhur pas viteve 90’ në Amerikë, mëson se historia e emigracionit kërçovar në Amerikë është tepër e hershme dhe fillon që me vitin 1902 me ardhjen e emigrantit Sali Çaushi nga Kërçova. Por emigracioni i vërtetë nga Kërçova nisi në fakt nga vitet 60-70, kur në Jugosllavinë e Titos, Kërçova u la në harresë dhe në pamundësi zhvillimi. Vetëm në vitin 1974, nëAmerikë, Kërçova kishte rreth 4000 emigrantë.

Por le të kthehemi pak në ato ditë ku të bënte përshtypja mikpritja kërçovare, kudo që shkoje, pasi kërçovarët në Chicago janë një komunitet puntor, njerëz inteligjentë, ku pothuaj të gjithë të thonë se “Amerika është vend i mundësive”, “që të jep shansin të përparosh” dhe kjo shikohet konkretisht në brezin e ri që janë nëpër universitetet më të mira apo të tjerë që sot janë në vënde dhe profesione të privilegjuara si mjekë, inxhinjerë të teknologjive të reja, avokatë, biznesmenë në fusha të ndryshme, etj., ku mund të flasësh për kryetarin e këtij komuniteti, doktorin Luan Elezi të spitalit të Elmhrust, avokatin Shefik Idrizi, magjistren në fushën ekonomike Lule Elezi, profesorin Astrit Mehmeti, profesorin e muzikës Afrim Shabani në Universitetin Bloomington, doktorin e letërsisë angleze Lirim Neziri, bisenesmenët Idriz e Adi Shabani, doktor Amit Baftiri apo mjekun-poet Xhabir Alili e shumë të tjerë. Djali i Azem Begzatit, kryetarit të Qëndrës Kulturore shqiptaro-amerikane, së shpejti shkon si ambasadori i Amerikës në Poloni, e po kështu dëgjon të flitet dhe për diplomatin tjetër nga Zajazi i Kërçovës Bix Aliu, që punoi shumë gjatë kohës së konferencës në Rambouillet të Francës…

Po, Amerika duket se është vend i shanseve dhe i energjive. Këtë ta thotë dhe një kërçovar simpatik që shumë vite më parë jetonte në Zvicër, por që sot, lumturohet me fëmijët e tij që shkëlqejnë në muzikë apo sportin e karatesë duke përfaqësuar ekipe me emër të Chicago-s. Ne shkuam një ditë të takojmë të atin e tij, Faik Hajroja, njeri i nderuar në gjithë komunitetin, por dhe i njohur në rrethet politike amerikane, pasi ai, si dhe të tjerë shqiptarë me influencë, bashkëpunuan me senatorët amerikanë miq të Shqipërisë e Kosovës, me politikanë si me Bob Dolle, Mark Kirk, Henry Hyde, me presidentin George Bush, (ati), me sekretaren e Shtetit Madeleine Ollbright apo gjeneralin e famshëm Westly Klarck e shumë të tjerë. Jeta e Faikut është një jetë e tërë për shqiptarinë. Midis këtyre miqve të rinj, të bënte përshtypje dhe një nga restorantet «shik» në rrethinat e Chicagos, i quajtur «Toskana» dhe që menaxhohej nga vëllezërit Murati, ku të binte në sy shija e atyre djemve që mund të barazohej me atë të restoranteve të njohura pariziane, pasi ata kishin dhe një cilësi të veçantë: ishin adhurues të verës franceze që gjëndej gjithnjë në qilarët e tyre.

Sigurisht, shumëkush nga kërçovarët, duke lexuar librin «Omer – shtërgu nga Ballkani» kërkonte të interesohej akoma më shumë për lidhjen e tij me Kërçovën, apo fshatin e lindjes Serbica, për rrugëtimin e tij drejt artit, duke u bërë një nga artistët ballkanikë më të njohur por dhe një piktor europian jo vetëm për nga arti i tij, por dhe për nga mesazhet e tolerancës që mbart në vetvete ky artist, çka është nderuar në shumë botime nga autorë, poetë e filozofë francezë, mes të cilëve Jacques Lacarrière, Gil Jouanard, Alain Bosquet, Laure Cambau dhe padyshim nga Ismail Kadare, i cili i ka kushtuar një studim më vete.

Vëndi i të parëve

Që kur është vendosur në Paris, Omeri rrallëherë është kthyer në vendlindjen e tij në Kërçovë. Askush nga familja e tij e afërt nuk banon më aty. Ky piktakim, edhe pse i rrallë, më shumë i sjell dhimbje, më shumë e trazon në shpirt, sesa e gëzon. Koha që ikën me nxitim, njerëzit e dashur që nuk janë më, varret e shpërndarë të familjes, fëmijëria e përhumbur si në mjegull, mure e shtëpi që kanë mbetur si emblema të zvenitura të një kohe të shkuar, gjithë kjo shfaqet në një horizont të errët, disi shkrumb.”Banorët e fshatit tim të lindjes ishin të gjithë shqiptarë të fesë muslimane, – të thotë ngadalë Omeri. – Shumica e fshatrave fqinje ishin më së shumti kozmopolite: gjysma shqiptarë dhe pjesa tjetër maqedonas, pra sa muslimanë aq dhe të krishterë. Një xhami në krah të një kishe… Stërgjyshi im ishte një nga njerëzit e pasur të fshatit Staroec. Gjyshen time maqedonase e gjeti fëmijë në fshatin Karbunica, jetime dhe të varfër. E mori dhe e strehoi në shtëpinë e vet dhe kur ajo u rrit dhe u bë vajzë punëtore dhe e ndershme, ai e martoi me një nga djemtë e tij, pra me gjyshin tim. Nga kjo martesë lindën dy vajza dhe tri djem.»

Kujtimet për Omerin janë të shtrenjta. Janë prehje, janë imazhe, vende malli e rikthimi që sa vijnë e rishfaqen gjithnjë e më shumë, bëhen të pranishme në mënyrë kryeneçe, me këmbënguljen për të mos u harruar, për të mos u shuar. „Në këtë periudhë Ballkani kalonte sa nën një pushtim në tjetrin, aq sa babai dhe nëna, kur flisnin për ngjarje të mëdha që kishin përjetuar nuk përmendnin data, por epokën e pushtimit nga ky apo ai komb. Për shembull, babai im, kur i fliste, thoshte: “Ati im vdiq në Manastir në “kohën e turqve”… ose “në epokën e Turqisë unë mësova në medresenë “Fatih” në Stamboll”. Nëna ime tregonte sesi prindërit e saj ishin vrarë në “kohën e bullgarëve”. Ata thonin: “shkolla e fshatit ishte ngritur në “kohën e serbëve”… “vajzën e madhe e martuam në “kohën e shqiptarëve”… “vajza e vogël na vdiq në “kohën e italianëve”. Unë gjithashtu kam jetuar vitet e fundit të “kohës së serbëve”. Më kujtohet mirë që fshati ynë kishte një shkollë si dhe një xhami. Mësimet ishin në serbisht. Profesori Milenko Milenkoviç ishte me origjinë serbe. Ishte një njeri që e donin dhe e respektonin të gjithë dhe i pari që u mësonte fshatarëve të lexonin e të shkruanin. Ishte mik i afërt i babait. Milenko e donte muzikën. Të shtunën pasdite, në shkollë, ai luante në violinë. Ishte njeri që studionte. Kopshtin e shkollës e kishte shndërruar në një kopësht parajse.

Kishte mbjellë pemë frutore dhe e kishte zbukuruar me trëndafilë e lule të tjera të bukura”.
Historia e vendosjes së babait të tij nga Prapadishta në Serbicë është interesante dhe e pleksur me mitologji. Shtëpia që bleu Ahmeti ndodhej në cepin e fshatit, atje ku fillonin varrezat, në një rrafshinë të shkretë. Meqë ajo shtëpi e braktisur ishte te varrezat dhe gërmadhat e një kishe të vjetër, që vetëm ca mure i kishin mbetur, askush nuk guxonte të vendosej atje, pasi siç thonin fshatarët, ajo shtëpi ishte e nëmur, kishte xhinde që shfaqeshin natën, duke ndjellur vdekjen. Por Ahmeti, edhe pse ishte imam, nuk u tremb të vinte në portat e ish varrezave të ortodokseve. Ai e mori familjen dhe e vendosi atje te „kisha“, siç thonin banorët, atje ku ndahej bota e të gjallëve dhe e të vdekurve. Një imam në portën e vdekjes krishtere. Vallë e dinte Ahmeti se vdekja në vetvete ishte njëlloj për të gjithë dhe se Muhameti e kishte njohur Jezunë si profet, që në të gjallë të tij?… Në Kërçovë, miqtë e tij Omerit i thonë Imer; kur zbret në Shkup e thërrasin Ymer; ndërsa në Shqipëri, Turqi apo në Francë i thërrasin Omer, si në tregimet e vjetra të eposit të kreshnikëve. Në Turqi kolegët e tij e thërrasin Omer “arnauti”. Atij i pëlqen sa arti bizantin e ortodoks, aq edhe arti e kultura islame.

Në librin e tij Danube, Claudio Magris, duke iu referuar këtij emri, shkruan: “Emri Omeriç, që përdorej në monarkinë jugosllave, gjatë pushtimit bullgar u bë Omerov dhe në Republikën e Maqedonisë, pas Luftës së Dytë Botërore, u bë Omerski. Por në fakt, në origjinë është emri turk: Omer!“
Në atelierin e tij, Omeri të tregon riprodhimin e një tabloje të veçantë të krijuar para 30 vjetësh: një kokë fëmije e fshehur dhe e trembur pas frëngjisë së një kulle. Kjo është ndoshta nga të vetmet tablo të kësaj teme, ku ai i referohet gjakmarrjes, botës fëminore pas mureve të një kulle fshehur nga frika e vrasjes. Ka një tragjizëm të madh në atë fytyrë të pafajshme mbi të cilën kërcënojnë kodet e vjetra kanunore… “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, gjaku, mekanizmi i gjakut, besa, shpagimi i gjakut në kufijtë e një apo dy shekujve, nga brezi në brez. – “Mbaj mend fare mirë kur sollën një qylym në oborr në të cilin ishte vendosur një i vrarë. Ishte vrarë buzë një vije uji, – tregon Omeri. – Ishte kohë e gjakmarrjes”.

Duke lexuar romanet e Kadaresë, ai gjen shumë pikëtakime me portretet e pikturuara nga dora e tij. “Është e çuditshme, por në rreshtat e romaneve të tij unë shoh portretet e mia”, – më thotë Omeri. Bisedojmë rreth traditës, kanunit, dasmave, kujtime këto që spatula e tij u jep ngjyrë mbi pëlhurë. – “Të parët e mij nga babai vinin nga krahina e Matit të Shqipërisë. Sulejman Matiani kishte ikur nga Mati për shkak të gjakmarrjes dhe ishte vendosur në lagjen “Kaleshi” të fshatit Papradishta, e cila varej nga Kërçova. Një fshat i humbur mes malesh e pyjesh, ku edhe sot nuk mund të shkosh veçse me kalë apo gomar. Megjithatë, të parët e mi, që prej katër-pesë gjeneratash, kanë studiuar në medresetë e Manastirit dhe të Stambollit. Ata u bënë kadi, mësues medreseje apo imam… Nuk më kujtohet viti, por ishte pikërisht “koha e shqiptarëve”. Në shtëpi disa herë kisha dëgjuar të flitej fshehurazi se daja im kishte vrarë një plak të quajtur Kuzman, duke i djegur dhe hambarin e kashtës. Sigurisht vëllezërit dhe motrat e mia më të rritur se unë e njihnin këtë histori si dhe motivin e saj, por unë nuk dija gjë. Më së fundi pyeta nënën: – „Përse daja im e ka vrarë atë plak?“ Ajo m’u përgjigj se me vrasjen e tij, ai kishte mundur të shpagonte gjakun që i detyrohej dhe që ishte derdhur dikur. E pastaj, si në një përrallë, ai vazhdoi tregimin: “Isha 17 vjeçe kur Lufta Ballkanike kishte shpërthyer. Nuk di nëse ishte Lufta e Parë apo Lufta e Dytë Ballkanike, por di që ishte “koha e bullgarëve”. Bullgarët sulmuan fshatin tonë, shkatërruan shtëpitë dhe vranë muslimanët. Kuzman, të cilin e vrau daja yt, ishte i të njëjtit fshat nga nëna ime dhe një i afërt i familjes. Ai erdhi në fshat me bullgarët dhe vrau jo vetëm nënën time po edhe tim atë, duke djegur madje dhe shtëpinë tonë”. Dhe në përfundim të tregimit ajo shtoi: – “Duke përfituar nga gjysmë errësira, unë u largova gjer në qytezë, ku u fsheha te njerëzit e mij. Kështu munda të shpëtoj.”

Në atë atelier të veçantë parizian, ku herë-herë ke dëshirë të ndalesh vonë në mbrëmje, Kaleshi punon gjithnjë në një qetësi qiellore. Veç një tavan e ndan atë nga qielli. Për një çast, me kokën e tij të zbardhur, aty nën çati, ai të kujton një çast figurën e një shtërgu. Shtërgu Omer… Një shtërg i çuditshëm, me kokë të bardhë, i ardhur nga mijëra kilometra larg, nga viset e ngrohta dhe të zhurmshme të Ballkanit përmes një itinerari të çuditshëm. Ai vëzhgon një çast të gjatë personazhin që krijohet mbi pëlhurë dhe përkulet, duke punuar pranë portreteve të tij që na flasin gjithnjë për dramën ballkanike. Një dialog popujsh, ku përmes tymrave dhe mjegullës së konflikteve, ata kërkojnë të rishohin njëri-tjetrin, të rigjejnë pak dritë, shtigje të reja, të ëndërrojnë një tjetër ardhmëri për ta. Në këtë nismë të një mijëvjeçari të ri, ndoshta Kaleshi do të na zbulojë botë të tjera me pikturën e vet. Portretet e tij ose “kokat” e Omer Kaleshit, siç thotë kritiku dhe romancieri Jacques Lacarriere, janë padyshim veçori e krijimtarisë së këtij artisti.

“Nga cili vend vijnë këto fytyra? – pyet Lacarrière në një parathënie të botimit të parë mbi veprën e piktorit. – Cili është atdheu i tyre i vërtetë?… I përfytyroj ato jashtë kohe, të marra apo të sjella nga një marramendje, habi apo ekstazë, çka i largon ato nga e përditshmja jonë, por jo nga toka ku ne jetojmë…“ Një ditë duke vështruar disa portrete të vjetra në atelier, pashë një portret të përhumbur, gati të shuar në sfondin e errët të tablosë. Gjithçka fliste për një humbje tragjike. Menjëherë mu kujtua një tregim i tij, sesi ato kohë lufte, bashkë me fëmijët e fshatit, kur vendi po çlirohej dhe lufta po mbaronte, kishin gjetur diku në lëndinë trupin pa jetë të Lamos, budallait të fshatit. Lamo, atë ditë, shkonte kuturu drejt batareve të luftës pa ditur se çdo të thoshte luftë… Lamo me sytë e mbyllur në një tragjizëm të pafund. «Ai portret – më tha atë ditë Omeri, – më rivjen herë-herë, duke më kujtuar një tjetër epokë: çmendurinë e luftës!»

Edhe kur Omeri thotë se “atdheu i artistit është arti”, kur bie fjala për identitetin e tij, ai thotë se është ballkanas. Madje ekzistenca dhe krijimtaria e tij janë sot mesazhi më modern për Ballkanin e nesërm: i paqtë, tolerant, aspak nacionalist dhe poet i dashurisë njerëzore. Vetë jeta e ka përkundur nëpër gjuhëra, histori, mjedise e popuj që përbëjnë udhëkryqin apo zemrën e Ballkanit dhe të historisë së tij mijëvjeçare. Kjo nuk është vetëm pse ai flet shqip, maqedonisht, turqisht apo edhe serbisht, por edhe pse historia e familjes së tij është e pleksur fort me botën shqiptare, sllave, osmane dhe shpërbërjen e saj, me atë epokë kur popujt e Ballkanit ishin bashkë edhe pse nën zgjedhë, e kur mes tyre nuk kishte kufij ndarës, tela me gjemba, “zone interdit”, (“zonë e ndaluar”), apo “non man’s land”…

Bashkëbisedim

– Dhe tani le t’i kthehemi fëmijërisë tënde, familjes, origjinës, rrënjëve… cilët ishin të parët e tu?

– Nga sa dihet, ndër të parët e familjes time është Sulejman Matiani, i cili kishte emigruar nga krahina e Matit të Shqipërisë. Djali i tij, Numan Kaleshi, lindi në fshatin Kalesh, nga ku morën dhe mbiemrin Kaleshi, në komunën e Kërçovës, në Maqedoninë perëndimore. Ali Kaleshi, djali i Numanit jetoi mëse 90 vjet. Kishte kryer Medresenë e Manastirit e pastaj vazhdoi mësimet në Stamboll, ku mori «ixhazetname»-n, diplomën më të lartë që i jepte titullin «muderriz». Pasi u kthye nga studimet, ai u vendos në qytetin Kërçovës, duke shërbyer si mufti. Hasan Kaleshi, djali i Aliut, vdiq në moshën 56 vjeçare. Ai kishte kryer Medresenë e Manastirit dhe merrej dhe me çështje juridike, si avokat. Arnaut Husein Efendi, vëllai i Hasanit, (pra xhaxhai i Ahmed Kaleshit), ndoqi mësimet në Medresenë e Manastirit e më vonë u shpërngul në Stamboll ku u diplomua dhe mori titullin “muderriz”.

Një kohë të gjatë qëndroi në Siri si ligjërues në xhamitë e Damaskut. U kthye në Bursa dhe u caktua “vaiz” kryesor në xhaminë e madhe “Ulu Xhamia”. Vdiq dhe u varros aty. Ahmed Kaleshi, djali i Hasanit, lindi më 1889 në Kërçovë të Maqedonisë dhe vdiq më 1964 në Stamboll. Është djali i Hasan Kaleshit. Në fillim, Ahmedi, im atë, vazhdoi Medresenë e Manastirit e më vonë kreu shkollën “Fatih” në Stamboll. Nga Stambolli, më 1915 u kthye në vëndlindjen e tij. Për katër vjet u angazhua si imam dhe vaiz në xhaminë e qytetit të Kërçovës. Më 1919 u caktua imam në xhaminë e fshatit të Serbicës (Kastriot), ku do të ushtronte veprimtarinë e tij deri në vitin 1956. Në këtë vit u shpërngul me familjen e tij në Turqi. Kështu, familja jonë emigroi përfundimisht nga Kërçova.

– Fëmijëria apo imazhet e fëmijërisë shfaqen fuqishëm në krijimtarinë e një artisti, veçanërisht kur ai është në kulmin e artit të tij, në një moshë disi të thyer.
– Fëmijëria është pothuaj gjithnjë e pranishme në krijimin dhe pikturën time. Ne ishim një familje e madhe. Çdo të shtunë, im atë shkonte në qytezë për të bërë pazarin. Për të gjithë ne fëmijët ishte një kënaqësi e madhe kur ai na sillte gështenja. Dimrit, në mbrëmje, ne i zienim ato, pastaj motra ime e madhe na i ndante në një tas metali. Ne kishim veçse një kalë. Një herë, kur po hanim gështenja të zjera, si zakonisht, babai erdhi dhe na dha lajmin e gëzuar: – “Nesër në mëngjes do shkoj në Novoselo, për të blerë një lopë“, – dhe duke u kthyer nga unë, shtoi: – „Ti do të vish me mua!“ Të nesërmen, herët në mëngjes, ndoqa i gëzuar tim atë për në fshatin fqinj. Lopën e blemë dhe njeriu që na e shiti nisi ta lëvdonte: – „Është me orë të mira. Çdo vit shton dhe jep qumësht me bollëk. Quhet Malinka.“ Kur mbërritëm në shtëpi me Malinkën, të gjithë fëmijët u gëzuan. Unë akoma më shumë.

Gjatë pothuaj dy vjetësh do qëndroja me Malinkën, katër-pesë orë në ditë. E kullosja në lëndina, duke e mbajtur për litari. Kishte një shtat të mesëm, pra as e madhe, as e vogël. Ishte në ngjyrë kafe të kuqërremtë, në kurriz me ngjyrë më të mbyllët dhe në bark, me një ngjyrë që zbardhej në një të bardhë të pisët. Brirët i kishte disi të përkulura përpara, ndërsa sytë në ngjyrë gështenje. Për mos ta „marrë në sy“, nëna ime i kishte përgatitur një kordele të kuqe me një talisman, që im atë e kishte shkruar bukur, palosur në trish dhe vënë mes brirëve. Kështu ishte zbukuruar akoma dhe më shumë. Gjinjtë e saj ishin të mëdha e plot qumësht, saqë veç dymbëdhjetë anëtarëve të familjes sonë, nënës, babait, pesë vajzave dhe pesë djemve, ajo mund të ushqente madje dhe një regjiment të tërë.

– Çuditërisht, në pikturën tënde kafshët mungojnë. Chagall ishte mjaft i pasionuar, dhe në tablotë e tij kafshët janë ngado. Po kështu dhe në autorë të tjerë të mëdhenj, si te flamandët Bosch, Bruegel, etj. Kjo mangësi duket si në kundërshti me atë ndjesi të hollë që ti ke patur për kafshët, që në fëmijëri, kuajt, lopën. Përse vallë nuk kanë hyrë ato në tablotë e tua?
– Kjo nuk është e paramenduar apo e qëllimtë, dhe as vetë unë nuk e di pse ato nuk shfaqen në tablotë e mia. Ti e di që mua më intereson portreti. Mijra portrete fiksuar në kujtesë që më rishfaqen papritmas, herë të dyzuar, herë disi në mjergull, të trishtë apo me një gëzim të përmbajtur, herë me një dhimbje të thellë. Në fshat kishim një njeri trim që ishte roja i fshatit dhe njëkohësisht tellall. Ai ngjitej mbi një bregore, në krah të shtëpisë sonë, duke nisur formulën e famshme tradicionale: “Mos thoni që nuk kini dëgjuar!… Dhe pastaj njoftonte lajmet, duke i përsëritur disa herë: “Taksaxhiu ka ardhur nga qyteza. Jeni të lutur të mblidheni në sheshin e fshatit, pranë xhamisë!”…” Ju njoftoj për vdekjen e zotit apo zonjës… Varrimi do të bëhet … Jeni të lutur të merrni pjesë të gjithë!“ E kështu me rradhë… Një ditë, herët në mëngjes, tellalli u ngjit mbi bregore dhe nisi të thërrasë. Zëri i tij ishte i nxituar dhe dridhej.

“Fshati duhet braktisur. Pleqtë, gratë e fëmijët, të lënë fshatin dhe të fshihen pas kodrave të Zubrino-s, pranë fshatit fqinj. Do të bëhet luftë nga partizanët!”… “Ne, pleq, gra e fëmijë, lamë fshatin dhe u fshehëm pas kodrinave, shkëmbenjve dhe në thellësi të gropave, aq sa vetëm kokat na dukeshin. Fëmijët qanin, gratë mendonin gjithë ankth për burrat e djemtë e tyre.
– Janë pikërisht ato fytyra që i shohim në tablotë e tua të ciklit “Drama ballkanike”… Portrete fëmijësh, grash, pleqsh. Fytyra të tronditura që shfaqen pas kufirit të një bregoreje.
– Po, janë po ato kujtime që u rishfaqen në tablotë e mia në vitin 1993, kur në Ballkan kishte shpërthyer përsëri lufta. Po ato gjëmime, shpërthime, zjarre, tragjedi. Po ajo dramë e popujve të Ballkanit… një tragjedi e vjetër që ka ndodhur në Kosovë, Bosnje, dhe kohët e fundit në Srebrenica, Mostar, e gjer në tragjedinë më të fundit kosovare. Në fillim punova tri tablo të mëdha, triptik, që lidhen me njëra tjetrën e që më pas u bënë rreth 20 tablo. Portrete njerëzish që qëndrojnë pezull në të bardhë e që kujtojnë bregoret ku ishim fshehur, kokat që zgjasnim për të parë luftimet që zhvilloheshin tej… Mbaj mend se në vitet e luftës dhe fëmijërisë sime, pas betejës në fshat, e cila do të zhvillohej edhe disa herë të tjera, në buzëmbrëmje ne u kthyem në fshat. Duke hyrë, pashë njerëz që mbanin të plagosur në krahët e tyre.

Pranë një shtëpie në lagjen tonë, një partizan shqiptar nga Dibra, ishte shtrirë me këmbën e plagosur. Shtëpia jonë nuk ishte goditur, ose më saktë nuk vura re diçka të tillë. Menjëherë shkova nga vendi ku ushqenim kafshët. Kali ishte në këmbë, lopa ishte shtrirë, si zakonisht. Ushqeva kalin, pastaj u afrova nga Malinka për ta ushqyer. Nisa ta përkëdhel në kurriz, duke i thënë: «Hajde Malinka, ngriu!“ I fola sërrish por ajo nuk ngrihej. Nisa ta prek nëpër trup por nuk dallova asnjë plagë apo gjurmë gjaku. Thashë me vete: “Lëre rehat se do të ngrihet të hajë më vonë!“ Dhe kështu rashë të flija. Të nesërmen, kur im atë u kthye nga qyteza, fqinjët u mblodhën te ne. Flisnin se një plumb kishte goditur shpinën e Malinkës dhe i kishte mbetur në trup. Gjatë luftimeve, meqë s’kishte njeri në shtëpi, ata kishin qëlluar mbi derën e haurit. Kur unë kisha hyrë në haur, nga gjysmë errësira e natës nuk kisha pikasur as vrimën në portë dhe as plagën e Malinkës. Të gjithë u hidhëruam shumë, por unë më shumë se të tjerët. Sipas fshatarëve, më mirë ishte ta therrnim.

E shkreta Malinkë, ajo nuk mund të ngrihej. E nxorrëm në oborr dhe e therrën. Një nga miqtë e tim ati, Refati, njeriu i dashur i familjes, kishte një qerre. E vumë mbi të trupin e saj dhe morrëm udhën nëpër fshat. Unë ecja para buajve të qerres, ndërsa miku i tim ati, xha Ahmeti, thërriste: ,,Mish! Hajde mish! Një kile mish për një okë grurë!” Miqtë e afërt të babait tim ishin Refat Xhukle, ish nxënës i tij, i cili shkonte shpesh në Vllahi dhe që andej i kishte sjellë ca „surate“ të bukura. Ishte i pashëm dhe kishte zë të bukur. Shpesh këndonte si muzein. Të gjithë që e dëgjonin nga larg e njihnin menjëherë. Po kështu ishte dhe xha Ahmeti, i të njëjtit brez. Babai i thoshte se kur të vinte te ne s’kishte nevojë t’i binte portës por të hynte si në shtëpinë e tij. Mik i afërt ishte dhe Rexhep Demeire, që dhe ai ishte nga Prapadishta, apo Lesko, kryeplaku i fshatit, bashkë me Mahmut Dumanin.

– Tregimet e tua të fëmijërisë janë vërtet prekëse dhe njerëzore. Madje portretet e atyre njerëzve i gjejmë gjithnjë në pikturat e tua. Megjithatë, në tablotë, ne gjejmë dhe ato ngjyra që kanë spikatur më shumë: e zeza, e kuqja… Ato dominojnë në pikturën tënde. E kuqja që të kujton zjarret apo gjakun, e zeza që të risjell imazhin e shkrumbit, djegjes, luftës… Shpesh e kuqja është e pranishme në pikturën tënde.
– Vërtet, ndoshta kjo lidhet me diçka të largët… Mbaj mend kur më 1940 apo në vitin 1941, në mesnatë, pranë shtëpisë ra një zjarr i madh. Hambaret dhe kasollet e kashtës morën flakë. Bagëtia u dogj. Pikërisht para shtëpisë sonë ishte një kumbull e madhe dhe zjarri nuk arriti dot gjer atje. Në sajë të asaj peme, shtëpia nuk arriti të digjej e të kthehej në hi. Por porta e madhe e oborrit u dogj plotësisht. Në shtëpinë ku u dogj hambari, atë kohë jetonte një plakë. Të zotët e shtëpisë e trajtonin shumë keq edhe pse kishin lidhje të largët krushqie.

E përdornin madje si bareshë, pa u shqetësuar për moshën e saj të madhe. Më kujtohet gjithnjë ajo plakë e mirë. Ishte një personazh pikërisht për Goya-n. Ata që atë natë të tmerrshme i vunë zjarrin hambarit, pak kohë pas vdekjes së saj, ishin padyshim të afërt të asaj plake të gjorë, të cilët banonin në një fshat shumë të largët. Ishte një hakmarje… Ajo plakë dhe ajo natë zjarri lanë gjurmë të thella te unë dhe në pikturën time. Ishte zjarri i parë dhe më i madhi që kam parë gjatë jetës sime. Zjarri vazhdoi gjer në mëngjes. Veç hambarëve u dogjën dhe disa vathë, dele e dhi. Të nesërmen, ne, fëmijët e lagjes, nisëm të rrëmonim me shkopinj në hirin e hambarëve dhe të vathëve të djegura. Diku kishte ende thëngjij, diku tjetër gjithçka ishte shkrumb. Duke rrëmuar në hirin e zi, prushi shpërdahej ngado. Ndërkohë në hirin e kuqërremtë, copa të zeza të kokave të djegura, apo të trupit të kafshëve, u ngjiteshin shkopinjve. Zjarre të tjerë ndodhën sërish gjatë Luftës së Dytë Botërore. Sigurisht, imazhet e tyre reflektohen në tablotë e mia në të kuqe dhe në të zezë.

– Vitet e fundit ti ke krijuar shumë tablo të dimensioneve të vogla, të cilat përgjithësisht preferohen nga të gjithë, pasi kanë mundësi të vendosen edhe në mjedise private, intime, familjare, pra nuk janë si tablotë e mëdha që kanë nevojë për hapësirë, mjedise hollesh, sallonesh, vende publike, galeri, muzeume, etj. Në këto tablo të formatit të vogël, shpesh herë gjejmë portrete të gëzuara apo të habitura fëmijësh, të cilët, siç thamë më sipër, padyshim që duhet të jenë kujtime të largëta, imazhe të fiksuara me fytyrat e fëmijëve të fshatit, që tashmë përjetojnë në kufijtë e një kornize, mbi telajo, në një harmoni ngjyrash, në një jetë të dytë.
– Ah, fëmijëria… Mbaj mënd gjithashtu kohën e Italisë. Atëherë ne fëmijët luanim në kishën e vjetër, ku kishte një varrezë me shumë varre dhe kryqe kristianë. Kur erdhën ushtarët italianë, i morën gurët për të ndërtuar një kazermë. Mbaj mënd kur erdhën, hipur mbi ski dhe mushka. Në shkollë filloi mësimi i italishtes dhe atëherë mësova se çdo të thoshte “porca miseria”. Pikërisht në atë kohë na mësuan dhe këngën e famshme të ushtrisë italiane “Giovinezza, giovinezza/ Primavera di bellezza, e la, e la…

Pak më vonë, me nismën e ministrit të Arësimit Ernest Koliqi, edhën dhe mësues nga Shqipëria. Shkolla e Serbicës, „Kastrioti“, filloi në gjuhën shqipe. Ishte një ngjarje e jashtëzakonshme dhe mjaftë prekëse. Bashkë me Mahmut Dumanin, erdhën dhe mësuesit Antoneta Sherka, Violeta Kote, Irfan Uruçi, Ismail Bedhia, Nexhat Pustina, etj. Mbaj mend veten apo fëmijët e tjerë të fshatit ngarkuar me shporta me fruta kur vraponim të shkonim në stacionin e trenit për t’ua shitur udhëtarëve që ndalonin për pak çaste. Fëmijë ngarkuar me dardha, mollë, manaferra… Treni që vinte nga larg, duke fërshëllyer e shfryrë avull plot zhurmë, zbriste deri aty për të sjellë postën dhe për tu furnizuar me ujë. – „Erdhi posta!“ – bërtisnim ne, kur shihnim trenin me 4-5 vagona të zinj që afrohej drejt fshatit. Kur Posta shkonte “termo”, pra nga Ohri në Shkup, dielli ishte një shkop lart, thonim ne në fshat.
– Që nga ajo kohë do të kalojnë shumë vite e do të rrjedhin shumë ngjarje, gjersa ti të zbarkoje në Paris; lufta mbaroi, ti përfundove shkollën teknike në Shkup, më pas Akademinë e Arteve të Bukura në Stamboll. Përse erdhe pikërisht në Paris?

– Sepse Parisi ka qenë dhe është një ëndërr për gjithë piktorët. Atëherë mbaj mend që u nisa vetëm. Në fakt më parë kisha udhëtuar në vende të tjerë. Në Stamboll kisha një mik të vjetër që e quanin Qazim Prodani. Një ditë ai erdhi në ekspozitën time të parë publike në “Galerinë e Arteve të Stambollit”, bashkë me plakun e urtë e të mençur Rexhep Mitrovicën, ish-kryeministrin shqiptar. Kur i thashë Qazimit se do të udhëtoja në Europë, ai më dha disa adresa miqsh. Kështu që më 1963, unë nisa udhëtimet e mia. Pas Anadollit u nisa në Beograd, ku jetonte im vëlla, Hasani, dhe më pas në Itali, në Romë, për të parë Sikstinën, muzeun e Vatikanit, Michelangelo-n, Da Vinci-n, Tician-in e Boticelli-n. Në Romë më priti një mik i Qazimit, Vasil Antoni, një intelektual. Ai më shoqëroi në muzeumet e galeritë e qytetit. Pastaj shkova në Venecia, për të parë Bienalen e Venecias si dhe “mostrat” e ndryshme të artit në “San Gregorio” dhe “Giacomo Manzu”. Pra, pas Italisë, unë erdha në Paris, ku kisha dhe një mikun tim që jetonte me një greke. Shkova në “Opera Garnier” për të parë më tepër kupolën e pikturuar nga Chagall-i. Biletat e lira ishin në lozhat e fundit, lart, shumë afër kupolës.

– Vendi më ideal për një piktor, i cili do të shijojë veprën e Chagall-it… Megjithatë, një vit më pas ti do të riktheheshe në Paris?!
– Po, por më parë do të shkoja në Austri, Gjermani, Belgjikë dhe në Angli. Në Londër më priti përsëri një miku i Prodanit, Qazim Kastrati. Takova shumë shqiptarë që punonin në BBC, Viktor Çamin, etj. Me ta hanim bashkë në restorantet e BBC-së. “Ik Omer, shiko galeritë dhe muzeumet. Pastaj hajde të hamë bashkë!” – më thonin të gjithë. Pashë mjaft muzeume. Qazimi më çonte gjithnjë. Atje pashë dhe një ekspozitë të Umberto Boccioni-t, me mjaft vizatime interesante. Atëherë flija në shtëpitë e tyre, s’kisha para për hotele. Edhe pse nuk ishin të pasur, dhe jetonin në mënyrë modeste, ata ishin shumë mikpritës. Kur erdha në Paris, u takova në fillim me bashkëfshatarin tim Ismet Ballazhi, nga Serbica, i cili punonte si mekanik. Ai kishte sjellë dhe të vëllain e tij nga Turqia, Begzatin, prej të cilëve njoha miken time Elektra, një greke që kishte ikur nga Turqia në kohën e shpërnguljeve të mëdha dhe jetonte në Belleville. Një vit më pas u vendosa në Sucy-en-Brie, nja 30 kilometra larg Parisit, ku kishte mjaft emigrantë shqiptarë, mes të cilëve njoha dhe familjen Preljocaj, që ishin larguar nga Vershoshi i Shqipërisë. Ndenja rreth dy-tri muaj në shtëpinë e Marash Kolës, mik i Qazimit. Ai më gjeti punë si bojaxhi.

Në mbrëmje kthehesha të flija te ai. Aty jam njohur edhe me Abaz Ermenjin. Kështu, me paratë që fitova, më 1964 vendosa të nisesha në Spanjë. Doja të shikoja veprat e mjeshtrit tim të zgjedhur, Francisco Goya. Por atëherë nuk kisha asnjë të njohur në Madrid. Megjithatë u nisa me një tren nate. Udhëtimi ishte i gjatë. Kur zbrita, në pensionin e parë që gjeta, kërkova të gjeja një vend për të fjetur. Ishim një mori njerëzish në një dhomë të madhe, imagjino se çfarë hoteli ishte. I ngjante më tepër një hani, apo vendi ku grumbullonin të pastrehët. Mbaj mend atë natë, kur dikush u ngrit në mesnatë dhe nisi të kërkonte diçka, duke bërë zhurmë e mërmëritur, aq sa të gjithëve na la pa fjetur. Sigurisht që ditën e parë që zbarkova në “Museo del Prado”, muzeun e mrekullueshëm të Madridit, ku janë edhe veprat e mjeshtërve të mëdhenj, Goya, El Greco, Velasquez etj.

Gjithë ditën e kalova në muze. Shkova përsëri dhe të nesërmen. Isha i magjepsur pas veprave të mjeshtrit tim, të madhit Goya. Pas “Museo El Prado”, një ditë më vonë shkova dhe në kishën “la chapelle San Antonio de la Florida”, në lagjen madridase, buzë lumit Manzanares, ku janë afresket si dhe varri i mjeshtrit. Kundrova me orë të tëra afresket që mjeshtri i kishte punuar në rininë e vet. Nuk skicoja dhe nuk vizatoja, siç bëjnë zakonisht nëpër muzeume piktorët e rinj. Vetëm sodisja, pa folur. Më pas vendosa të shkoja në Toledo për të parë edhe El Greco-n, shtëpinë ku kishte jetuar, muzeun me pikturat, kishat me tablo të mëdha dhe një galeri portretesh të pikturuara nga ai….

Nga Luan Rama