Kërçova dhe kulti i Gjarpërit si mbrojtës nga Dr. Qemal Murati

Besimet e vjetra pagane me origjinë të lashtë vendëse kanë pasur rrenje të thella edhe në traditën shqiptare të Kërçovës.

Disa prej këtyre besimeve vazhdojnë të rrojnë ende, në fonne të rregjuar, edhe deri në ditët tona, si në objekte materiale, ashtu edhe në kulturën shpirtërore.

Nepermjet forcave dhe elementeve të natyrës që ndëronin ilirët dhe pasardhësit e tyre shqiptarët, një vend të veçante zinte kulti i gjarprit, rreth të cilit janë krijuar simbole të shumta. Simbolika e gjarprit nga studiues ilirologë madje cilësohet si “me i rëndësishmi dhe më iliri” nga të gjitha simbolet e tjera (E. Çela, Tradita afetare të popullit shqiptar, Tiranë, 1991, 63).

Kulti i gjarprit, siç pohojnë etnologet, ishte i lidhur me dukurinë më jëtësore të njerëzve, veçanërisht te iliro-shqiptaret. Vetë emri ilir, sipas nje legjende të lashte greke, është i lidhur me këtë kafshë totem — gjarprin, përkatësisht me personin Illyriosi, i ëili menjëherë pas lindjes ka qenë i mbështjellë me gjarprin dhe ka trashëguar kështu aftesite e tij magjike (A. Stipçeviç).

Kulti i gjarprit është shumë i fuqishëm te shqiptarët. Si shprehje e kësaj është me interes të përmendim këtu, sipas etnologut shqiptar Mark Tirtja, “besen me gjarprinjte”, “mbrojtjet nga sëmundjet dhe nga syri i keq me kokën e gjarprit ose me lëkurën e tij përdorur si hajmali.

Ndërkaq, në malësinë e Tiranës gjendet një rit sipas të cilit me anën e gjarprit ijepet mençuri femijes. Ilirologu i njohur arbëresh Aleksandër Stipçeviç pohon se gjarpri si kafshë totemike e gjinisë ilire, që ka rolin qendror në sistemin mitologjik dhe religjioz të ilirëve të Jugut, ka një numër të madh paraqitjesh në stoli e në objekte të ndryshme materiale, veçanërisht në Maqedoni, në Bosnjë e Herëegovinë, në Mal të Zi e në Shqipëri.

Gjarpri atje paraqitet, thekson me tej Stipçeviçi, si roje e vatrës shtëpiake, si simbol i frytshmërisë, si hyjni htonike, si kafshë apotropeje, totem, demon uji etj. Si roje e vatrës shtëpiake figura e gjarprit paraqitet edhe te një perdorese metalike që vihej në oxhak, të quajtur dromoxhak (turq. Demiroxhak “hekur oxhaku”), mbi të cilin mbështeteshin drurët për t’u djegur. Këtë objekt të kulturës materiale e kemi gjetur në Tuhin të Kërçovës dhe kjo paraqet një dëshmi të sigurt për ngulitjen e thellë dhe jetëgjatësinë e madhe të kultit të gjarprit edhe në traditën shqiptare të Kërçovës.

Me kultin e gjarprit në rrethinën shqiptare të Kërçovës lidhen edhe një varg besimesh të tjera. Vete emri i tij në shqipen e Këcovës përdoret shpesh me një eufemizëm — gojëthati, ashtu siç perdoret dhe për mbare truallin gjuhësor shqiptar. Kokën e gjarprit e kanë mbajtur si hajmali në brez gratë shtatzëna për ta ruajtur barrën, dhe kjo njëkohësisht ka qenë dhe simbol i pileshmërise.

Gjithashtu në rrethinen e Kërçovës gjarpri është përdorur për shëruar fëmijet epileptikë, duke e kthyer atë në forme rrethi dhe duke i përshiëuar fëmijët në të. Të shënojmë këtu se disa rituale religjioze gjithashtu kanë qenë të lidhura me kultin e gjarprit, si p.sh. gjatë Pashkëve ortodokse dhe gjatë tri ditëve të Shëngjergjit, kur është besuar se nuk duhet të punohet në fushë ose të bëhen punë të tjera fizike sepse mund të të kafshojë gjarpri.

Kjo konfirmon se këto rituale religjioze ende e ruajnë atë karakterin e vjetër pagan, të cilat më vonë në kristianizëm dhe islamizëm u modifikuan dhe u veshën me një petk të ri.

/ms