Ne boten e ngjyrave te Omer Kaleshit

Omer Kaleshi është me origjinë nga Kërçova e shqiptarëve të Maqedonisë. Jeta dhe itineraret e tij rrokin pothuaj një pjesë të mirë të Ballkanit: përkundja në botën shqiptare, fëmijëria dhe adoleshenca në Maqedoni, studimet në Turqi për të ngjizur më pas në botën e tij krijuese temën dhe dramën ballkanike, dervishët dhe barinjtë, ehon e luftrave dhe klithmën për paqen. Ai jeton dhe krijon në Paris, në bulevardin Arago, në një studio që gjëndet në çatinë e një ndërtese ku artisti mund të ngjisë pothuaj shkallët drejt qiellit. 30 vjet krijimtari në Paris nuk janë pak në jetën e një piktori, i cili shpreson më së fundi, të ekspozojë dhe në Shqipëri pikturat e tij. Kjo do të ndodhë në mars të vitit të ardhshëm, ç’ka do të shënojë dhe pikëtakimin e parë me publikun e gjerë, paçka se tashmë piktura e tij njihet dhe në vendin tonë.

Në botën e tij krijuese kanë lënë gjurmë padyshim autorë të mëdhenj të artit piktural, ndër të cilët mund të përmendim veçanërisht Goya-n, Picasso-n, Bacon, etj.
Goya, rruga e mundimshme drejt njohjes
Imazhet e tablove të para të Goya-s (Gojës) kanë mbetur tek ai ende të gjalla, në të njëjtat impresione si në vitet e rinisë, kur para tij, student, zbuloheshin portrete e personazhe të atij piktori që do të bëhej idhulli i tij. Ishte Francisco Goya, më i madhi dhe më demoniaku i spanjollëve.

Kur profesori i shkollës iu kërkoi studentëve të zgjidhnin piktorin e tyre të preferuar apo mjeshtrin model, Omeri zgjodhi menjëherë Goya-n. Pse vallë Goya-n dhe jo ndonjë tjetër? Ndoshta fryma dramatike, ngjyrat, portretet popullore?…Pikërisht miti i këtij piktori nga tokat e Spanjës, nga Aragona, do ta tërhiqte të merrte që i ri rrugët drejt Madridit e Toledos, të hynte në botën e madhe e të magjishme të muzeut të El Prados për të parë nga afër atë, që vite me rradhë kishte parë në albume, atë që për vite kishte ëndërruar ta shihte realisht, si pëlhurë, ngjyrë, lëvizje peneli, linjë…Mjeshtri do t’i shfaqej kështu me gjithë hiret e tij.

“Capricios”… “Disparates”… Të mrekullueshme tablotë e tij të serisë së famshme si “disparate volante”, “disparate disordonato”, “disparato ridiculo”…Më tutje “Kolosi”…Ç’figurë madhështore! Pastaj e pa atë në kishën e “San Antonio de la Florida”… “Goya gjithë jetën ka pikturuar njeriun… – të thotë pas një meditimi të gjatë Omeri. – Më kujtohet kur para 20 vitesh shkova në “Metropolitan Museum” të New York-ut ku pashë veç të tjerash dhe një vizatim-autoportretet të Goya-s.

Nuk di pse portreti i tij m’u përafrua me atë të Betovenit. Kishte diçka të ngjashme e dramatike në të dy portretet e tyre. Ndoshta sepse ai ishte në pikturë po aq i madh sa Betoveni në muzikë, apo se që të dy kishin jetuar të njëjtën epokë, të njëjtën dramë, të shurdhuar që të dy, ndoshta arti i tyre dramatik e tragjik…”

Një ditë, kur Omeri më tregonte për pikëtakimin e tij të parë me pikturën e Goya-s në “Museo El Prado”, unë përpiqesha ta rikrijoja dhe ndërtoja si në një mozaik, pjesë pjesë, atë pikëtakim aq të pritur nga piktori i ri. Dhe kjo sepse pak kohë më parë unë vetë kisha zbarkuar në Puerta del Sol të Madridit, duke menduar po për Goya-n dhe torerot e toreadorët e tij. Pikërisht atje në Puerta del Sol, që spanjollët thonë se është vendi më i zhurmshëm i botës, mjeshtri plak kishte pikasur portretet më të fuqishme të tij, “mahat” e popullit, mëkatarët, lypësit, të varfërit, ata që kryqëzoheshin atje kur dikur zhurmonin rrugët e mëdha të Madridit, kafe Mahor, Arena, Karmeni apo Alkala dhe ku “aguadorët” shisnin ujin e freskët të çezmave Malebianca.

Pikërisht aty Omer Kaleshi kishte gjetur po ato portrete që kishte hasur në tablotë e mjeshtrit të tij, veçanërisht në tablotë e fundit, atëherë kur piktori plak, i shurdhët dhe duke pritur vdekjen thërriste: “Ya es hora”! (“Erdhi ora për të ikur nga kjo botë!”)

Periudha pikturale që e ka influencuar më shumë pikturën e Kaleshit është padyshim ajo që kritikët e artit e quajnë “la peinture noire” apo “piktura e zezë”, me krijime të piktorit në fundin e jetës së vet e ku disa kritikë e kanë cilësuar “la descente aux enfers”, pra “zbritja në ferr”.

14 tablo të vendosura në muzeun “El Prado” (më parë ato ishin në shtëpinë e Goya-s në “Quinta del sordo” (“Shtëpia e shurdhit”), në tone të errta dhe me personazhe mjaft popullorë si njerëz nga rruga, pleq, fallxhorë, fytyra lypësish, etj, siç i shohim në “Pasco del santo oficio”, “El aquerale”, “La romeria de San Isidor”, etj.

Portrete disi të mjergullta, me vështrim të humbur, ndjesi e atmosferë që e gjen në një formë tjetër në portetet e Omerit. Megjithatë koncepti piktural i Omerit afrohet me shumë me një nga tablotë e Goya-s të kësaj periudhe. Bëhet fjalë për “El Perro”, (“la tête de chienne”) apo “koka e qenit”, emërtime këto të vëna nga kritika dhe jo nga vetë autori, një tablo me tone okër, ku ndryshe nga gjithë piktura e “senjor” Goya-s, piktori i madh e ka ndarë tablonë në dy pjesë, ç’ka nuk e shohim në pikturën e tij, pra një prerje me një fill-ndarjeje ku shfaqet koka e një qeni.

Çuditërisht shumica e tablove të Omerit ka pikërisht këtë ndarje, koka që nderen mbi këtë fill, apo koka që shfaqen pas kësaj ndarjeje, dhe ku ndarja është përgjithësisht në pjesën e dytë të tablosë. Por ajo që befason më shumë është përafrimi kompozicional i portreteve të “dramës ballkanike” (koka që zgjaten mbi vijën ndarëse për të parë përtej) dhe “kokës së qenit” që zgjaten mbi barierën-ndarëse që të shohë nga ne.

Omeri është i dashuruar prej vitesh pas pikturës së Goya-s. Po të shkojë në Madrid, patjetër që do të ndalet dhe në varrin e Goya-s në kishën e San Antonio de la Florida. “Mjeshtri flë”, – mendon Kaleshi, por vepra e tij gjigande rri zgjuar”… “Goja punonte natën dhe unë duket se e kam imituar në këtë drejtim. Andre Malraux thoshte se “tek Goya nuk ka dritë natyrore, por artificiale, një lloj ndriçimi teatral”…

Në magjinë e Bacon dhe Picasso
– Përse e pëlqen Francis Bacon? – e pyeta një ditë Omerin në studion e tij. – Sepse është origjinal dhe nuk i përngjan dikujt tjetër, – m’u përgjigj. Ai filloi të merrej vonë me pikturën, atëhere kur ishte 30 vjeçar. Në një moshë të tillë fillova dhe unë. Ngasjen për tu marrë me pikturën, atij ja dha një ekspozitë e Picasso-s, ndërsa unë mendova të merrem me pikturën kur pashë ekspozitën e Henry Moore, në Shkup. Ai kurrë nuk ka pikturuar një peisazh. Unë gjithashtu.

Ai preferon figurën njerëzore, atë preferoj dhe unë.”…Ashtu si Bacon, edhe ai e eviton prezencën fizike të personazheve. Çuditërisht, Bacon nuk preferonte të kishte pranë dikë kur ai pikturonte. Piktura e tij krijohet në vetminë e tij, në marrëdhënien e vetme mes figurës dhe atij. Shpesh ai përdorte fotografitë e miqve të tij. “Peindre, c’est ma verité” (“Të pikturoj, kjo është e vërteta ime”), – thoshte Bacon. Kjo është po kaq e vërtetë dhe e qenësishme edhe për Omerin, madje shprehje e ekzistencës së tij.
Pikturën e Bacon ai e pa për herë të parë kur udhëtonte si student në Londër më 1964, në një ekspozitë të hapur në “Tate Gallery”.

Për herë të parë do të shihte figurat surrealiste dhe të deformuara të këtij piktori që shpesh i kujtonin Soutine e Kokoschka, edhe pse në fakt ai pëlqente nga anglezët veçanërisht Turner, peisazhet e mrekullueshme të piktorit të madh. Duke rishikuar kompozimet e periudhës së hershme të Omerit, fundit të viteve 60-të, pra ajo e periudhës së parë, ajo ç’ka spikat në pikturën e tij në mënyrë të befasishme është “gjymtimi” apo “amputimi” i figurës, pra dhënia e saj përmes një koke, apo një kokë dhe një këmbë, një kokë e mbështetur ndaj një këmbe, etj, duke nënkuptuar njëkohësisht dhe tërësinë e gjithë figurës. Edhe tek Bacon, padyshim në një stil krejt tjetër, “shpërbërja fizike e trupit është evidente: trupa pa krahë, pa kokë, pa këmbë, të konvulsuar dhe ku amputimi nuk e shqetëson publikun, përkundrazi, e bën atë krejt të veçantë dhe origjinale.

Në një distancë kohe tridhjetvjeçare, Omeri i rikthehet “amputimit” në një mënyrë të re: në tablonë e fundit të tij, në një sfond të bardhë, varur në një litar, një shportë mbart një kokë njeriu. Normalisht, një kokë në një shportë mund ta shtangë apo frikësojë publikun, por tabloja e Omerit ngjall ndjesi të tjera: koka është gazmore, disi e habitur, hokatare.

Një nga piktorët e tij më të dashur është gjithashtu Picasso, veprat e të cilit i kishte parë që në kohën kur ishte student në albumet e Akademisë së Arteve në Stamboll e më pas në galeritë dhe muzeumet pariziane. Kaleshi i ri atëhere nuk e kishte menduar se një ditë ai do të ekspozonte në të njëjtën sallë bashkë me Picasso-n. Këtë do t’ja bënte të mundur piktori i njohur dhe miku i Picasso-s, Edouard Pignon, i cili organizonte ekspozitën e përvitshme pariziane “Salon de mai” (“Salloni i majit”).

Atë vit, më 1974, një vit pas vdekjes së piktorit të madh, hapja e sallonit u bë në homazh të Picasso-s. Kaleshi u prezantua me një tablo: një portret “Tête d’enfant” (“Kokë fëmije”). “Pignon thoshte se “Picasso ofron një liri të përgjithshme për njerëzit, popullin, për idetë dhe artet”. Duke perifrazuar këtë thënie të mikut të Picasso-s, Kaleshi shton : “Nëse më parë piktorët e mëdhenj, duke folur për artin e tyre, këmbëngulnin se e rëndësishme është të “kërkosh”, pra “chercher”, Picasso thoshte për artin e tij “je trouve”, pra “unë gjej”. Por në vijim të këtyre dy pozicioneve, duket se Omeri qëndron mes të dyjave. “Në fakt që të gjesh të bukurën, harmoniken, artin e bukur, duhet të kërkosh!

Pra ne kërkojmë gjersa gjejmë atë që prek publikun, artin e vërtetë”. Nga Picasso, Omeri pëlqen përgjithësisht artin e tij figurativ, portretet, figurën njerëzore, veçanërisht “epokën rozë”, apo “blu”, dhe jo aq pikturën e tij kubiste apo abstraksioniste. “Picasso ishte një revolucionar i madh i artit të pikturës, duke i dhënë asaj dimensione të reja. Jo më kot ai thoshte se “piktura është një armë për të luftuar”., një lloj ndriçimi teatral”… 

Nga Luan Rama (Paris)