Hasan Kaleshi, ndriçuesi i figurave kombëtare
Hasan Kaleshi, një dijetar orientalist me merita të veçanta, që u ka dhënë shumë shkencave historike dhe filologjike. Nëpërmjet studimeve dhe përkthimeve të materialeve arkivore, sidomos të përkthimeve nga osmanishtja, ai ka lënë një thesar të çmuar e të pasur dokumentar e historik për ndriçimin e figurave dhe ngjarjeve të periudhës mesjetare të kohës osmane në trojet tona.
Ky erudit i shkencës posedonte njohuri nga disa fusha shkencore, por ishte edhe njohës i madh i disa gjuhëve të huaja, si: gjermanishtes, anglishtes, frëngjishtes, gjuhëve sllave e, sidomos, turqishtes, persishtes e arabishtes. Përmes njohjes së gjuhëve orientale, ai posedonte dije për të cilat pa hezitim mund të themi se ashtu arriti t’i takojë një rangu të lartë shkencor, që e vendos atë ndër shkencëtarët e shekullit XX në trojet tona kombëtare e më gjerë.
Kultura që mori Hasan Kaleshi mund të mbështetet në atë që eci familja e tij, posaçërisht babai, që ishte një hoxhë me kulturë të gjerë. Vëmendja e Hasan Kaleshit që në fillim të karrierës së tij u përqendrua në sferën e gjerë të kulturës orientale, turkoarabepersiane, që në vitet e mëvonshme tërë punën e tij do ta përqendrojë në studimet orientale pa lënë anësh edhe sferat tjera të filologjisë shqiptare, ku ai dha edhe prova të formimit të personalitetit të tij si shqipërues, përkthyes e studiues i shquar me vlera të veçanta, të cilat do ta pasurojnë fondin e kulturës sonë.
Të flasësh për Hasan Kaleshin si orientalist, veçanërisht si osmanolog, do të thotë të vësh në dukje njohuritë e mëdha që zotëronte ai. Ai ka botuar shumë punime e studime me karakter historik dhe fetaro historik, me karakter letrar e filozofik, ka botuar përkthime dhe studime arkivore nga Stambolli mbi Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, vështrime mbi letërsinë turke, egjiptiane, shqipe, vakëfname etj. Kjo trajektore në oqeanin e shumë dokumenteve e letrave nuk i ka lënë anash pa i ndriçuar edhe shumë figura shqiptare të trevave tona, gjegjësisht të trevave të Maqedonisë së sotme.
Dr. Hasan Kaleshi në një simpozium me titull “Takimet e Bigorit” do ta ngrejë zërin ndaj studiuesve turkologë ose orientalistë që të merren edhe me historinë kulturore, duke u thënë “që punët të mos i shikojnë njëanshëm”. “Me këtë dua të them – shton Kaleshi – se më shumë rëndësi i jepni historisë, si në gjetjen e materialit historik ose në projektet hulumtuese shkencore, që unë e kuptoj se ka të bëjë me afirmimin e kombeve, por unë në këtë rast do theksoj se duhet të flasim edhe për disa poetë e shkrimtarë dhe arsimues që kanë shkruar në gjuhën turke dhe shqipe, për të cilët dihet shume pak ose aspak.”
Në shkrime të karakterit historik te Hasan Kaleshi, si gjurmues i rryer, del në pah dashuria për vendlindjen, për Kërçovën e Maqedoninë, për të hedhur dritë në historinë tonë, për t’i bërë të njohura, nëpërmjet artikujve dhe kumtesave, meritat e atdhetareve të disa figurave të shquara. Në këtë kumtesë ai do t’i paraqesë të gjithë ato personalitete që janë me prejardhje nga viset tona, kontributi i të cilëve është i madh në disa sfera – të cilët në fakt janë punëtorë kulturorë e politikë, vlerat e të cilëve Hasan Kaleshi i vë në qendër të
vëmendjes, jo vetëm për t’i evidentuar si emra nga këto vise, por nuk mund të rrinte që këtyre njerëzve të mos ua studiojë edhe veprimtarinë e tyre, si dhe kontributin e tyre për kombin tonë dhe për njerëzimin, pa marrë parasysh se në çfarë kohë e gjuhe janë shkruar.
Në bazë të burime turkoosmane nga trevat e Maqedonisë së sotme, dr. Hasan Kaleshi na jep të dhëna për një shkrimtar të vjetër të lindur në Tetovë me emrin Suxhudi. Për këtë personalitet, pas konsultimeve mbi prejardhjen e tij, ai na jep të dhëna mbi profesionin dhe punësimin e tij si regjistrues dokumentesh në kohën e Sulltan Selimit dhe, më vonë, në kohën e Sulltan Sulejmanit të Madhërishëm, por edhe punësimin e tij si kadi në Prizren. Për këtë personalitet, në bazë të dhënave që na i prezanton, Hasan Kaleshi thotë: “Ky është shquar edhe si poet me divanin e tij, ku në poezi dhe në prozë të rimuar i këndon sundimit të Sulltan Selimit I, të shkruar në veprën e titulluar “Selimname”
Po ashtu nga kjo trevë e Pollogut ai na jep edhe një emër të një njeriu shumë të arsimuar me emrin Ibrahim Tulu’i, i quajtur Dahhak, po ashtu i lindur në Tetovë. Ai ka ushtruar profesionin e kadiut në Shqipëri dhe ka qenë bashkëpunëtor i Ashik Çelebisë. Sipas këtyre të dhënave, ai e ka humbur jetën aksidentalisht duke kaluar mbi lumin Shkumbin.
Nga qyteti i Tetovës na e prezanton edhe njeriun më të shkolluar të kohës – Akif Mehmed Pashën, që rrjedh nga një familje shumë njohur nga Tetova. Osmanologu Hasan Kaleshi jep shume burimeve mbi aktivitetin e tij si vali në Shkup, Bosnjë, Janinë e Prizren. Për këtë personalitet, që vepronte në vitet e fundit të udhëheqjes së Mehmetit II, thotë se ka qenë njohës i mirë i persishtes, arabishtes, turqishtes, greqishtes dhe frëngjishtes. Ai ka shkruar poezi, të cilat janë çmuar shumë nga bashkëkohanikët e tij.
Hasan Kaleshi në panoramën e person aliteteve të viseve tona na e prezanton edhe një bashkatdhetar nga Kërçova, gjegjësisht nga fshati Premkë, me emrin Jusuf Ali Albani, ky si një publicist i shquar, që udhëhoqi dy gazeta: “Dikkat” dhe “Itifak”. Për këtë bashkëqytetar thotë se ishte një ndër më aktivët në klubin shqiptar të Sofjes. Duke shfletuar disa numra të gazetës “Dikkat” në bibliotekën nacionale turke në Ankara, Dr. Hasan Kaleshi thotë se “kjo gazetë meriton vëmendje të posaçme”.
Një personalitet mjaft i fuqishëm, që siç thotë Kaleshi “në historiografinë shqiptare trajtohet njëanshëm”, është Dr. Ibrahim Temo nga Struga, i cili njihet si themelues i komitetit “Bashkim e Përparim” dhe si kandidat për Parlamentin Turk.
Gjatë dhe pas revoluciuonit të ashtuquajtur xhonturk Dr. Hasan Klaeshi na nxjerrë në dritë edhe një teolog, shkrimtar dhe administrator nga Shipkovica e Tetovës, Rexhep Vokën. Pasi jep të dhëna biografike, i prezanton edhe shkrimet dhe veprimtarinë e tij. Këtë personalitet ai e vështron dhe e analizon nga shumë aspekte, si atë gjuhësor, pedagogjik e filozofik. Nga ajo që deri sot e dimë për Rexhep Vokën dhe për Abetaren shkruar në gjuhën turkoarabe, si dhe për Ilmihalin dhe librin pedagogjikofilozofik Mendime, dijetari Hasan Kaleshi na jep edhe një të dhënë mbi këtë personalitet. Ai thotë se Rexhep Voka ka “pasur një duel shumë të aspër me delegatin e serbëve të osmanlinjve të Vilajetit të Kosovës Glisha Elezoviq në Parlamentin Turk rreth rolit të besës te shqiptarët”.
Po në këtë kohë nuk e lë anash as edhe bashkëqytetarin e Rexhep Vokës, por pak më të ri në moshë – Abdulaqim (Abdulhakim Hikmet) Doganin, që vjen nga Gostivari. Pas biografisë, Dr. Hasan Kaleshi na e jep regjistrin e veprave nga ky, të cilat ai i ka pasur në dorë, që në numër janë gjithsej 15 vepra. Për Abdylhakim Hikmetin ai thotë se interesimi i tij ka qenë në fushën e pedagogjisë, sidomos në lëmin e didaktikes. Ai ka dhënë edhe alfabetin e ilustruar osman, shkrime mbi mësimin e historisë e të gjuhës turke, ka shkruar gjithashtu mbi një sistem të ri të abetares, si dhe vepra fetare, si Hyrje
në Kuran, Feja Islame dhe në fund thotë se e ka shkruar edhe një Abetare me shkronja turkoarabe në gjuhën shqipe, që më vonë në vitet 1946 është përdor si abetare për nxënësit shqiptarë në Maqedoni. Për të thotë se ka qenë ithtar i alfabetit turkoarab.
Në një vepër me titull SemahaneI Edeh, ku janë përfshirë biografitë e poetëve dervishë, dr. Hasani Kaleshi zbulon një emër interesant nga Dibra me emrin Vezhdi Dede. Bekimin si dervish ai e kishte marrë nga Tevekuli Dede i Bosnjës. Thuhet se një kohë të gjatë ai e ka kaluar në teqenë e mevlevinjve në Jenisheher. Për të thotë se ka lënë një divan (përmbledhje) me poezi, që deri sot nuk është botuar.
Po ashtu Hasan Kaleshi na jep edhe një personalitet nga Dibra me emrin Vildan Faik, i cili ka vepruar në Uskudar, në një lagje të Stambollit. Ai më vonë kthehet ne Dibër dhe aty e ushtron detyrën e hoxhës, ndërsa bëhet edhe një ndër anëtarët aktivë të klubit “Bashkimi”, madje merr pjesë në Kongresin e Alfabetit në Manastir dhe është përkrahës i shkronjave latine. Sipas Dr. Hasan Klaleshit, ai njihet me një fjalim të zjarrtë dhe patriotik, që e mbajti para delegatëve të Kongresit të Manastirit ku tha: “Kurani nuk ka asnjë lidhje me alfabetin”.
Megjithëse sot kemi plot filozofë, nuk e di pse deri më sot nuk është shkruar aspak për një personalitet shumë të madh, po ashtu nga Dibra, me emrin Riza Tefik. Në kohën e xhonturqve ai ka qenë deputet i Jedrenes dhe ka bashkëpunuar shumë ngushtë me grupet e parlamentarëve shqiptarë. Hasan Kaleshi në oqeanin e letrave gjen edhe një letër të shkruar nga dora e Riza Tefikut, i cili e deklaron haptazi prejardhjen e tij shqiptare, duke thënë: “Babai më ishte shqiptar, nëna çerkeze. Nëse ka dikush që nuk e di, le ta dijë”. Riza Tefiku është ndër poetët që këndoi përpara valëve të Bosforit. Ai është autor i shumë veprave letrare dhe filozofike. Është një këngëtar i shpresave, dëshirave, ndërsa për nga filozofia ishte një skeptik.
Dr. Hasan Kaleshi jo vetëm që ditë e nate rrinte në arkivin e Stambollit, të Vjenës e të Hamburgut, por ai interesohej edhe për dorëshkrimet e ndryshme që ishin ruajtur ndër vite në shtëpitë e shumë ulemave e njerëzve që kanë dashur të lënë ndonjë gjurmë. Kështu nga shoku i fëmijërisë dhe mësuesi Shefki Zulbehari, mësues në fshatin Serbicë, derisa e kishte ushtruar detyrën e mësuesit në fshatin Llakavicë, ai kishte marrë një dorëshkrim me shkronja rumune – një dorëshkrim të shkruar nga Halit Llakavica. Hyrjen e dorëshkrimit Haliti e shkruan me alfabet arab “ku lut Zotin që t’ia falë mkatet”, e pastaj fillon me shkrimin në gjuhën shqipe, shkruan kundër besëtytnive, disa këngë mbi profetin Muhamed etj. Dr. Hasan Kaleshi thotë se ky dorëshkrim është mjaft “interesant për studimet dialektore dhe ndikimet orientale jo vetëm në leksik, por edhe në të folur”.
Për Dr. Hasan Kaleshin pasion ishin arkivat. Ai kudo që shkonte, ishte mysafir i arkivave. Po kështu në një rast kur udhëton në Vjenë për të studiuar kontributin e Faik Konicës, duke hulumtuar e gjurmuar në një dorëshkrim të tij, ai flet edhe për një gostivaras me emrin Jashar Beu, për të cilin thotë se është një patriot shumë i madh. Por, djali i tij Xhemil Beu, sipas Konicës, është atdhetar edhe më i madh. Xhemil Beu – thotë dr. Hasan Kaleshi – është i martuar me bijën e një prijësi shumë të madh nga Shkupi. Për Xhemil Beun thotë se ai e kryen detyrën e shefit të telegrafistit në Gostivar. Sipas dr. Hasan Kaleshit, ky personalitet thotë duhet të hulumtohet e të ndriçohet, sepse nuk ka shumë të dhëna, por për patriotizmin e tij plotësisht i besoj të madhit Faik Konica.
Puna jo e paktë e Hasan Kaleshit si orientalist, ku ai dha prova të formimit të personalitetit si përkthyes, shqipërues e studiues i dëshmuar me vlera të veçanta që pasurojnë fondin e kulturës sonë, do të jetë e pakuptimtë pa thënë se nga xhelozia disa pseudointelektualë i kanë shkaktuar edhe tronditje shpirtërore. Megjithatë të gjitha mendimet dhe vështrimet e shkruara nga ai dëshmojnë për një kulture të gjerë të tij si dijetar i mirëfilltë dhe i pakompromistë. Ai mbetet i madh, sepse e kishte personalitetin e vet.
Shkruar nga: Prof. Dr. Avzi MUSTAFA
