Gratë në gjuhë – Nga Dr. Qemal MURATI

Diktatura e burrave është aq antike, sa shtrihet deri edhe tek gjuha. Thuhet “njeri” për të thënë burrë dhe grua, thuhet “bebi” për të thënë vogëlush dhe vogëlushe, thuhet “bir” për të thënë djalë dhe vajzë” (Oriana Fallaçi).

Vitet 70-të mund të konsiderohen si vite të rëndësishme për emancipimin femëror në Europë, por dhe si vite për lindjen e linguistikës feministe. Shumë linguiste kritikuan atëbotë edhe strukturat patriarkale të gjuhës.

“Përkufizimet femërore janë për meshkujt po aq të padurueshme, sa edhe veshjet femërore.” Ky është një konkluzion i linguistes Luise Pusch, i bërë para 20 vjetësh. Megjithatë ai nuk e ka humbur aktualitetin edhe sot. Në gjuhën gjermane, por edhe në gjuhët e tjera, është shumë normale, që në përcaktimin e personit mashkullor të përfshihen edhe femrat. Kështu, për shembull, nëse ne do të lexonim në një artikull gazete se ekspozita filan u vizitua nga mijëra “vizitorë”, ne nuk do të nënkuptonim se përcaktori “vizitorë” bën fjalë vetëm për meshkuj që shkuan në ekspozitë. Sigurisht që edhe vajza e gra kanë qenë për të vizituar ekspozitën.

Nga ana tjetër, është i papërfytyrueshëm një përkufizim femëror, brenda të cilit nënkuptohen edhe burrat. Gruaja formalisht në shumë shoqëri perëndimore është e barabartë me burrin dhe merr përsipër të njëjtat rreziqe dhe shanse. Për këtë arsye është shumë e rëndësishme për shumë femra që të fitojnë vëmendje edhe nga ana gjuhësore dhe jo thjesht të jenë të bashkëpërfshira.

“Pra gjuha është vërtet një mjet shumë i rëndësishëm komunikimi, por ajo nënkupton edhe më shumë. Përmes gjuhës ne fitojmë identitet. Dhe, po qe se gratë nuk shfaqen në gjuhë, por përmenden vetëm në përkufizimet mashkullore, atëherë ato nuk mund të gjejnë aq lehtë identitetin e tyre si meshkujt. Po ta kthejmë pllakën dhe të përfshijmë burrat në përkufizimin për profesionin e “mësueses”, atëherë ata menjëherë do të reagonin.”

Karin Eichhoff-Cyrus, drejtuese e shoqatës për gjuhën gjermane në Viesbaden, prej kohësh me institutin e saj përpiqet për një gjuhë konform gjinive. Një gjuhë e tillë do të thotë që gratë, si edhe burrat, të jenë prezentë në gjuhë në masë të barabartë dhe kjo të jetë gjuhësisht e kapshme. Një mundësi për këtë ofrojnë përkufizimet e dyfishta, që do të thotë përmendja e formës femërore dhe asaj mashkullore. Kjo është një zgjidhje e mirë, për sa kohë që ekziston forma femërore e përkufizimit.

“Gjuha është sigurisht një pasqyrë e realitetit, por gjuha ka aftësi të ndikojë mbi realitetin. Për shembull kur ne flasim për kancelaren, atëherë mund të përfytyrojmë që është fjala për një grua, siç është rasti edhe tani. Shoqata për gjuhën gjermane e ka zgjedhur këtë fjalë, pra “kancelare” si fjalën e vitit për 2005. Sigurisht që është një formim i ri, por para 50-vjetësh nuk mund ta kishit gjetur këtë fjalë në gjermanisht” – thotë linguistja Cyrus.

Në shumë vende evropiane është bërë tanimë e zakonshme që në opinionin publik të përdoren forma gjuhësore jodiskriminuese, kjo jo vetëm si pasojë e rrymës aktuale gjinore. Për shembull, në Francë, Belgjikë, Holandë dhe Zvicër, ekzistojnë lista fjalësh me përkufizimet femërore për persona dhe profesione. Në Gjermani ligji për barazinë gjinore është rregullator edhe për barazinë në gjuhë mes burrit e gruas në administratën shtetërore. Një shtab i ngritur nga shoqata për gjuhën gjermane merret rregullisht me korrektimin e formulimet ligjore dhe jep rekomandimet e tij.

Në njërin nga rekomandimet më të rëndësishme thuhet: Po qe se një tekst u drejtohet personave konkretë, si për shembull në një formular, atëherë duhet që gjinia të jetë e përcaktuar qartë. Karin Eichhoff Cyrus është e bindur, që propozimet për një gjuhë të përshtatur ndaj gjinive do të gjejnë miratim edhe tek popullata: “Është komuniteti gjuhësor ai që vendos nëse gjuha ndryshon.

Gjuha është gjithmonë në proces dhe ndryshim të vazhdueshëm. Ne sot nuk flasim më si në kohën e Gëtes. Kështu që gjuha ndryshon vazhdimisht dhe komuniteti i kësaj gjuhe vendos. Dhe, po qe se gratë kanë pretendimin që të jenë prezente në gjuhë, gjë që sot është mjaft e dukshme, atëherë ky komunitet do të ndryshojë edhe gjuhën.” (Lena Stadler, Diskriminimi gjuhësor dhe gjuha. Diskutim mbi një gjuhë të përshtatshme gjinore në Gjermani, Deutsche Wele, 28. 9. 2006).

Suedia miraton një përemër gjinor neutral
Se sa të ndjeshëm janë ndaj barabarësisë së gjuhës seksiste sidomos folësit e suedishtes, dëshmon dhe ky shembull i pazakontë. Suedia ka krijuar kohët e fundit një përemër të ri gjinor me semantikë neutrale “hen”, që lejon t’i drejtohen një personi me gojë a me shkrim pa referim ndaj seksit. Ky përemër si i tillë është përfshirë në Enciklopedinë Kombëtare Suedeze dhe ka pasur një përdorim të rregullt dhe të shpeshtë në gjuhë.

Suedishtja ka pasur përemra për “ai” dhe “ajo”, por jo dhe një përemër që do t’i referohej një personi pa sugjeruar seksin. Kështu, “hen” përshkruan një person hipotetik, dhe kjo fjalë është gjithashtu e dobishme për t’iu referuar dikujt që nuk identifikohet me rolet tradicionale gjinore. Përemri “hen” është një version i modifikuar i fjalëve suedeze “han” (ai) dhe “hon” (ajo) dhe është krijuar me sugjerimin e gjuhëtarëve suedezë qysh në vitin 1960.

Kur është fjala për neutralitet gjinor, Suedia është një nga vendet më të përparuara në botë me përqindjen më të lartë të grave të punësuara, dyqaneve të rrobave të cilat jo gjithmonë kanë seksione të veçanta për burrat dhe gratë, madje dhe edukim parashkollor me qëllim të eliminimit të gjinisë.

Pavarësisht nga mënyrat e ndryshme në të cilat dekonstruktohet koncepti i gjinisë në Suedi, gjuha më ngadalë i ka pranuar ndryshimet. Futja e përemrit të gjinisë asnjanëse ka ndezur dhe kritika. Autori suedez Jan Guillou konsideron se “aktivistët/aktivistet feministe duan ta shkatërrojnë gjuhën suedeze”, por shumica e kritikëve nuk shohin arsye për kundërshtimin ndaj përemrit të gjinisë asnjanëse, kur vendi është i avancuar kaq shumë në barazinë gjinore. (Abrašmedia 11.04. 2013).

Përdorimi i gjinisë mashkullore nuk është gjithmonë një shenjë e pabarazisë së grave

Interesime dhe interpretime për gjuhën seksiste kanë filluar të shfaqen edhe në mjedise të tjera ballkanike. Linguisti i njohur i Beogradit, Ivan Klajn, në një intervistë të tij, në pyetjen “A e përkrahni barazinë gjinore?”, shprehet: Kjo çështje ka kohë që është lënë pas dore. Disa vjet më parë atë e nisën feministet në Novi Sad dhe është mirë që ata vepruan kështu.

Disa nga kolegët e mi me të drejtë vunë në dukje se përdorimi i gjinisë mashkullore nuk është gjithmonë një shenjë e pabarazisë së grave, sepse kjo gjini shpesh mbulon kuptimin për të dy gjinitë (kur them “studentët e Universitetit të Beogradit” ose “ata që kanë votuar për ndryshim,” është e qartë për këdo që unë mendoj edhe për studentet dhe për gratë që kanë votuar). Për ne ishte e rëndësishme të shmangnim mospërputhjet gramatikore të tilla si „канцелар је изјавила“ dhe për këtë është mirë që gazetarët janë mësuar me forma si kancelarka, premijerka, prevoditeljica (përkthyese), etj. Megjithatë, nuk duhet ta teprojmë, duke krijuar derivatet e zvetënuara si “архитекткиња, боркиња, ловачица”, etj. (Иван Клајн, Грешке срећем чим отворим новине, ИНТЕРВЈУ, NIN, 26. 8. 2013, Beograd).

“Format gjuhësore jodiskriminuese”: rasti i shqipes

Si shprehje të ndikimit ndërkulturor global edhe në gjuhën e sotme shqipe ka zënë e po shfaqet një dukuri e tillë e re e gjuhës seksiste, që ka si referencë “barazinë gjinore”, sidomos në gjuhën e politikanëve dhe të zyrtarëve të lartë shtetërorë. Kjo më shumë si mani për propagandë populiste sesa për të respektuar mirëfilli gjininë femërore të audiencës ose si shprehje e një komunikimi të mirëfilltë elitar europerëndimor.

Formulat tradicionale kur drejtohemi në publik, të selitura në periodën e komunizmit: “Shoqe dhe shokë”, “Vëllezër dhe motra”, që janë përdorur deri në vitet e 90-ta të shekullit të kaluar, më pas ato u zëvendësuan me “Zonja dhe zotërinj”, kurse më vonë edhe me një varg sajesash feministe të reja, si:

“Të nderuar kolege dhe kolegë”
“Të dashur qytetarë dhe qytetare”
“Të dashur sportistë dhe sportiste”
“Të dashur studente dhe studentë”
“Të dashur shqiptare dhe shqiptarë”

“Të dashur pjesëmarrës dhe pjesëmarrëse”
“Fermere dhe fermerë”
“Vogëlushe dhe vogëlushë”
“ju uroj të gjithave dhe të gjithëve”

“Format gjuhësore jodiskriminuese” në gjuhën shqipe i hasim të përdoren kryesisht nga elitat shtetërore e politike, në fjalimet e kryeministrit dhe të liderëve të tjerë partiakë:

“Të dashur qytetarë dhe qytetare të Tiranës, të dashur sportistë dhe sportiste, marathonomakë dhe marathonomake të Shqipërisë dhe mbarë botës!” (Fjala e Kryeministrit Sali Berisha, me rastin e organizimit të Maratonës Ndërkombëtare në Tiranë, në 100-vjetorin e Pavarësisë së Shqipërisë).

“Të dashur qytetarë dhe qytetare, banorë të zonës dhe komunave të Krrabës…” (Fjala e kryeministrit Berisha në përurimin e të Tunelit të Kërrabës).

“Të dashur qytetarë, zonja dhe zotërinj, vogëlushe dhe vogëlushë”.

“Të nderuar deputete dhe deputetë”

“Kolege dhe kolegë deputetë”.

(Fjala e inaugurimit të kryeministrit të Shqipërisë, Edi Rama).

“Me këtë rast ju uroj të gjithave dhe të gjithëve një mandat të suksesshëm…” (Ilir Meta, në fjalën e tij drejtuar deputetëve të LSI në Parlamentin e Shqipërisë).

(Fjala e Kryetarit të Bashkisë së Tiranës z. Lulzim Basha).

“Në Shqipëri dokumentet zyrtare shkruhen në mënyrë të tmerrshme si të shkruara nga pjanecë apo pjanece” (Shtypi).

Përdorimet e tilla të “formave gjuhësore jodiskriminuese” në audiencën publike te ne në bazë të orientimit seksual deri më tani nuk e kanë tërhequr vëmendjen e gjuhëtarëve, të komunikologëve dhe as të komunitetit feminist. Në shqipen kur themi qytetar kuptojmë dhe qytetaren, kur themi student kuptojmë edhe studenten, kur themi pjesëmarrës kuptojmë edhe pjesëmarrësen, kur themi menaxher kuptojmë edhe menaxheren, etj.; ashtu sikurse gjuha që përdor dhe pjesën për tërësinë (pars pro toto): kur themi qytetari i Prishtinës kuptojmë dhe qytetarët e Prishtinës, kur themi qytetari shqiptar kuptojmë dhe qytetarët shqiptarë.

Përdorimi me tepri i gjuhës seksiste: “shqiptare dhe shqiptarë”, “studente dhe studentë”, deri dhe “ju uroj të gjithave dhe të gjithëve”, konsiderojmë se çon në shpërdorim të stërhollimit gjuhësor dhe e rëndon komunikimin. Vështirë është të kopjosh kodin suedez të barabarësisë së gjuhës seksiste në kontekstin ballkanik e shqiptar.