Gegërishtja dhe toskërishtja kërçovare Shkruar nga prof. Bexhet Jagodini

Janë shumë artikuj të autorëve të ndryshëm , që në mënyrë të thuktë e trajtojnë këngën burimore kërcovare, me vlerë dhe me shoshitje të mirëfillta studioze, që meritojnë respekt të vecantë, për trajtimin e tyre në përgjithësi, si këngë shumë e mocme në tërë trevat shqiptare.

Me plot të drejtë, do të pajtohemi kur autori Ahmed Qeriqi për këngën kërcovare thotë se,, Përveç rezistencës aktive kundër të gjithë pushtuesve, që nga Roma e Bizanti, Turku e sllavi, kërçovarët kanë ruajtur ADN-në shqiptare, madje kanë ruajtur elementet më arkaike të këndimit, të cilat, si të tilla,rrallë i gjejmë në trevat e tjera shqiptare”. Pra, pikërisht ,kjo është edhe dëshmia tjetër që flet për këto këngë, me karakteristika shumë të vecanta dhe interesante, ndaj të gjitha meloseve të tjera, që në të vërtetë paraqet shtyllë të elementit kulturor mbarëkombëtar shqiptar.

Kërcova me rrethinë paraqet një oazë arkaike të kulturës shqiptare në tërësi. Shumë arsye e vërtetojnë këtë dukuri .Përvec teksteve të thurura sipas të folmes së nëndialektit të Kërcovës , këngët janë krijime, prej atyre të motmoteve, pjellshmërisë së tokës, lindjes, historike, të vajit e deri te ato të krijimeve të sodit.

Në shumë raste,në këto këngë hasen edhe të shoqëruara me toponimet kërcovare .Përvec atyre vendase ,këtu përmenden edhe ato nga komunat që kufizojnë me Kërcovën rreth e përqark ,por edhe deri te ato më të largëta si: Vllahija , Vidini, Selaniku ,Serezi ,Stambolli, Beogradi e tjera.

Ajo që bie në sy ,por që është edhe e vecantë , janë këngët lirike të dashurisë. Aty e gjejmë shumë të shprehur erotizmin lazgushijan ,ku nuk besoj të haset në trevë tjetër shqiptare kaq e theksuar, si në këngët burimore kërcovare .

Ndryshe, kënga burimore e mocme kërcovare, paraqet hallkë të lidhjes midis këngëve polifonike toskërishte nga jugu i Shqipërisë, si edhe atyre të këngëve të veriut. Këto janë krijime autoktone dhe autentike të këtyre trojeve, që hasen vetëm këtu dhe në asnjë hapësirë tjetër gjeografike.

Ky fenomen i paraqitjes së korelacionit të dyzuar, të dy elementeve të veriut dhe jugut në këngët burimore kërcovare jep edhe argumentin e lidhjes së dy dialekteve gegë dhe toskë, apo rrëshqitjen e ngadalshme, të njërit në tjetrin dialekt .Kjo dukuri ,besoj që nuk nënkupton ndarjen e dy dialekteve si që thuhet si kufi gjeografik i shtirjes së tyre, por lidhjen, apo hallkën e tyre midis veti, këtu në këngën kërcovare .Këto dy elemente të këngës, monodike të veriut ,dhe polifonise jugore e shprehur këtu me zëra kryesisht në trio, por në dëgjim të dyzuar diafonik, hasen të gërshetuara në shumë këngë burimore kërcovare. Sjellim disa nga argumentet e këngëve për të dëshmuar këtë tezë në mënyrë të detajuar.

Këto dy elemente i hasim te shumë këngë ,por ne vecojmë ,,Shtatë bilbilat “ ,kur në fillim të strofës, respektivisht të vargut, këndohet në mënyrë monodike dhe ca me eufori nga këngëtari nisës, kthyes, apo ia thot këngës ,ndërsa në fund të vargut të parë na paraqitet edhe dukuria e tipit epanostofik, ku fjala e fundit e vargut është edhe fillimi i vargut të dytë,si:

Aaaaaj Caqe poshte ne o ke shtat vejdhat ne shtat bil
bilat gjalo kra jeshilat kur kë
nonin gjalo here here dimnin
dimnin e bojshin vere rrej bre gjal

Ndërsa, në fillim të vargut tjetër ,,bilat gjalo krah jeshilat kour kënonin,, haset elementi i polifonisë jugore nga këngëtari nisës -kthyes ku ai bën hekjet karakteristike në varg ,por kjo më e theksuar është në fund të strofës kur zërat bashkohen ,,me detoooooo hoooooo hooooooo”

haj rrej gjalo ooooooooo ,rrej dylbere ne ,gusha
jote gjalo ,top sheqeri ne, për ta,
gronun gjalo ,oun oj mjeri ono i
mjeri gjalo ,oun faqiri ne nji dengo,
trajandafil sëm nodhi ne shkoj dylberi
me goj smë folo medet oooooooooooo

Kjo dukuri e këtyre elementeve kombëtare tek kjo këngë haset shumë këthjellët kënduar nga grupi folklorik Nasuf Jusufi, Zeqir Ademi dhe Shefki Troja, Trio Zajazi ,por më vonë e gjejmë edhe e shoqëruar me instrumente nga këngëtarë tjerë në trevën e Kërcovës.

Këto dy elemente shumë interesante këthjellët i gjejmë edhe te kënga burimare ,,Bilall Bajraktari” kënduar nga grupi shumë cilësor Shefik Ballazhi, Abdulla Xhambazi, Habib Vrangalla, Afmet Spahiu dhe Sefer Ballazhi nga fshati Cërvicë, kënduar në dhomën e burrave në një aheng gazmor.

Ja nis këngës këngëtari nisës Shefki Ballazhi ,vargu i parë me karakterin veriore;
Ooooooooooo paska qenuno bre nji cejke e mejr forte ne
Vargjet tjera i shoqëron grupi në trio, por në të njëjtën vijë muzikore, dhe me bordun. Isoja përdoret vetëm në fundin e vargut,ku vetëm këngëtari nisës (këthyes) bën një hekje të shkurtër .
Shoum e mejre cika kishte qone ne
Coj e lypi ne Bilall Bajraktari ne……………
Elementin e jugut ,pra të toskërishtes, këngëtari e përdor te fjala ,,dhonë’’ dhe duke vazhduar më pastaj ,,Haj”, ,,Haj”, ,,Jeeeee” me një hekje shumë specifike ,ndërsa grupi duke e mbajtur,apo mbushur me ison e tyre. Kështu duke e bërë këngën homogjene, dhe me tipare byfrotkative ,dhe me karakter të njësuarr kërcovar.

Cojn e lypin cikën sja kan dhon
Haaaaaj haaaaaaaj jeeeeeeeeee
Kështu këngë me elemente të këtilla të gërshetimit të dy dialekteve por të paraqitura në një tërësi unike ka edhe shumë të tjera si,, Xhebadon shpërthoy bre gjalo”, ,,O kur kam qenun dymbdhet vjetë”(B.J) etj.

Është shumë me rëndësi të potencohet,se te kënga burimore kërcovare, se elementi i korelacionit të dyzuar i gegërishtes jugore dhe toskërishtes veriore, por e unisuar, haset edhe te disa këngë rome ,me tekst në gjuhën maqedone, por me këndim dhe vijë muzikore burimore shqiptaro- kërcovare, e cila do një vështrim dhe hulumtim të vecantë në të ardhmen. ( Kënga kërcovare nuk është kicevsko oro-( B.J)

Kënga e cila haset shumë në trojet shqiptare, është ,,Oudhës së shullonit”, që në trojet tjera etnike,të shumtën e rasteve haset kënduar në variant homofonik, e më rrallë polifonik.Atje ajo këndohet vetëm me një zë, kurse tek tjerët këndohet vetëm në diafoni, ku këngëtari nisës i mungojnë hekjet si këtu në Kërcovë. Këtu vecohet me një diafoni dhe mjaltëzim interesant ,ku në vargun e parë këndon këngëtari nisës, e mandej shoqërohet me të tjerët ,dhe me të hekmen apo të,, qajtmen” në mes dhe në fund të dy vargjeve, respektivisht në fund të strofës ajo zbukurohet aq shumë sa e bënë të jet pikërisht me burim kërcove .Kjo e bën karakteristike dhe e vecon nga hapsirat tjera, duke i hasur të dy elementet, si atë veriore dhe jugor .Elementin e veriut këngëtari e shpreh ca në formë euforie, kur ia nisë këngës:

Vjeshta moj virone bre gjal-2
Kur këngëtari nisës përsërit vargun e parë i bashkohet grupi këngëtarit nisës, tash duke i dhënë manoja apo havajat e elementit jugor në vargjet tjera ,si më pashtë
Gjemt e rej c’naj morre me deto ooooooi
A haj haj haaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaji
Gjemt e rej c’naj morre me deto oooooo-
Ooooooooooooo oooohooooooo ooooo

Ndryshe, këtu në Kërcovë thuhet që është këngë e rëndë për ta interpretuar, me që këngëtari duhet të disponojë me aftësinë e të këthyerit apo të hekjes mjaft cilësor, harmonik dhe intonativ ,por duke u mbështetur fuqishëm nga pritsit apo mbajtësit tepër intonativë të notës bazë .Pikërisht, këtu konkludojmë që kjo e bën këtë këngë që të jetë me rrënjë kërcove.

Shkaqet e arkaizmit dhe burimit të këngës ilire-kërcovare janë pozita e volitshme gjeografike, vetë morfostruktura e saj reliefore , paksa edhe izolimi i disa rajoneve mbrenda saj ,të cilës i jep mundësinë teritorit të saj, për të krijuar dhe për të mbrojtur, tërë ato krijime nga ndikimet e pushtuesve të ndryshëm gjatë shekujve.

Pozita e volitshme gjeografike, sipërfaqëja e saj e madhe përkufizuese ,afërsia me rrugën Via Egnatia që lidhte Durrësin me Konstatinopolin që në kohën antike, kishte ndikim edhe në zhvillimim intensiv kulturor të kësaj hapsire gjeografike në krijimet dhe ruajtjet ndryshmë të etnosit.

Struktura morfologjike e sipërfaqes së saj si, pozita gjeografike e vendbanimeve rurale,si ato të Zajazit dhe e rrethi të Tuhinit do të jenë determinant imponimi, i veprimtarive ndaj krijimeve të këngëve burimore ,të cilët janë paraqitur në kohërat e lashta. Rrethi i Zajazt dhe i Tuhinit me vendbanimet për rreth nga sipërfaqja e pergjithshme e tyre, janë rreth 90, respektivisht 80% vend maloro-fushor, prandaj edhe më tepër hasen krijime të ndryshme këngësh dhe elemente tjera folklori shqiptar, me tekste thurjesh nga këto ambiente.

Dega e blegtorisë, respektivisht e deletarisë ,në hapsirat e kullosave maloro-kodrinore kërcovare ishte mjaft evidente. Këtu cobanëve, gjatë ruajtjes së deleve kohën e lirë e plotësonin të shoqëruar duke kënduar dhe ekzekutuar këngë nga më të ndryshmet në fyej e kavalla, sidomos ato baritore. Jorastësisht midis këngës burimore dhe mënyrës së ekzekutuarit të kavallave vrehet një lidhje e ngushtë korelative, ku këtë e thonë edhe mjeshtrit e mëdhenj (S.SH). Kjo u mundësonte banorëve për krijime artistike. Ndryshe nga hapsirat me relief rrafshinor, ku veprimtaritë lavërtare, kopshtaritë,e tjera, kërkojnë shumë më shumë angazhim intenziv ,të cilat edhe nuk ju lenin hapsirë kohore për të thurur dhe krijuar këngë të ndryshme.

Një numër i konsideruar këngësh, këtu në Kërcovë ,sidomos te mënyra e lashtë e të kënduarit e rrethit të Zajazit, karakterizohet me elementet e të kënduarit dy zërësh me hova ,hova, dhe me një karakter sikur e bërtitur. Shumë e zëshme ,apo e,, fkatme”, me ,,gace gace,, si i themi ne, dhe me një eufori të fortë . Por, e tërë kjo ,është shumë e këndshme dhe melodike për ta dëgjuar në këngë. Kjo mënyrë e të kënduarit paraqet një shtresim interesant,kënduar me bordun,me elemente heterofonie,, me rafte,me pjesëza, ku janë ruajtur meloditë e lashta dhe të vjetëra.( Dr Qemal Murati-Këngë të mocme Kërcovare f-7). Kjo është vecori e të kënduarit të hapsirave kodrinoro-malore që vërteton faktin e dukurisë së ndikimit reliefit, në krijimet e këngëve të ndryshme kërcovare. Zbukurimet e ndryshme, në këto këngë i gjejmë kryesisht në mes të vargut, e më pak në mbarim të frazave. Kështu, duke iu shtuar fjalëve pjesëza si ,, haaaj haaaj, jooojooojooo , jeeeejeeejeee, vaaaaj vaaaj, oh oh, ne ne, bre bre, ho ho“,apo dic të ngjashme. Këto lloje këngësh hasen të kënduara nga këngëtari Sefaj Xhetës, Rihon Dedja, Emro Emroja e tj.

Deshmitarët e denjë të krijimeve origjinale të zanafillës dhe burimit të lashtësisë arkaike ,përvec vijës muzikore tejet origjinale, janë edhe fjalët që gjenden në tekstet e këngëve të ndryshëme. Ato thurje këngësh lidhen ngushtë me reliefin, ngjarjet dhe veprimtaritë primare . Kjo është ajo që do t’ju jep inspirimin krijuesve për të thurur .Ne na bien në sy disa vargje nga disa këngë të lashta burimore kërcovare, në të cilët hasen emrat e ndodhive të ngjarjeve në viset me lartësi të ndryshme mbidetare si qen, coban, kavall ,mal ,kodër ,kartheja, dhen ,zabel, shullan, dymcejk, zalli, katouni e tjera, e që dëshmojnë për një tezë të tillë si:

,,Or cobon me 500 dhen dil e nali ato cen” ; ,,Lidhe cenin mos me haj” ; ,,Oj e mer lule me shamej do ta vras une cenin toyj” ; ,,Caqe poshte ne ate katun i lan facet me capoun” ; ,,Bagërdoni valë përzije në kafall” ; ,,Zjari me kartheja dixhet cobaneja” ; ,,Dada cenin sun e lidhi” ; ,,Binin dy kafalla zabel ne zabel” ; ,,Ani more gjali i megdonit valloja bylykun shullonit”; ,,Hajde hajde në cat mol me cigare drit po bon” , ,,Atje përkon zallit ne tuj i ra kavallit”; ,, Moj pushoft zemra tuj qa por si shejni në Celvjllojcë tuj ra”;,,Fryni era e Gostivarit haj veri, veri” ; ,, Ne këto flokëte vashës sukllau në dymcejk ,me ja vau jaronit ma mejr se jastejk” , e shumë këngë të tjera.

Për specifikën autentike të vecantë të mënyrës së të kënduarit kërcovar,ka vlersim të edhe këngëtari i madh kosovar Qamili i Vogël. Ai në Radio Prishtina në një emission ,,Mysafyr me këngëtar’ ’këndon një jare, ku përvec në mënyrat tjera të interpretimit mbarëkombëtar shqiptar, ai i jep edhe një variant kërcovar.(Materiali i këndimit të këngëtarit në fjalë është në pronësi të autorit-BJ) Kjo flet vetë se edhe këngëtari i madh Qamili i Vogël, e pranon këngën kërcovare si një shtyllë në vehte të kombëtares kulturore shqiptare .Kjo thuhet dhe pranohet edhe nga shumë këngëtar të tjerë.

Për burimin e këngëve kërcovare shprehej shpesh edhe redaktori i muzikes në gjuhën shqipe në televizionin TVM 2, dhe adhuruesi i flakt i kënges burimore kercovare i ndjeri Syria Imami nga Struga . Ai midis tjerash përmend, se gjenezën e këngëve të vjetra shqiptare në Maqedonin Perëndimore duhet kërkuar në burimin e këngës së lashtë kërcovare (dokumentar në TvM2)

Këto elemente të lashtësisë se këngës kërcovare,tash hasen në shumë këngë të shumë këngëtarëve jashtë kufirit gjeografik kërcovar, por vetëm në mënyrën e interpretimit të këngëtarit mbajtës apo mbushësit ,dhe asnjëherë jo edhe atij këthyes apo nisës. Kjo nuk ndodh, pasi rolin e këngëtarit nisës mund ta interpretojë vetëm ai këngëtar i cili është i lindur me këngën në fjalë. Kemi raste kur haset edhe te këngëtar të nacionaliteteve të tjera e sidomos te ai rom, të cilët e aneksojnë edhe në audio-vizuelitet .

Gjatë eksplorimit të këtijë projekti , u munduam që të plotësojmë ndonjë hapsirë eventuale vakumi. Kam bindjen, që në të ardhmen, nga autorë të ndryshëm profesional, edhe do të evitothen mangësitë e pa qëllimta tonat, që mund edhe të jenë prezent në këtë artikull. Këtu, lë hapsirë që në të ardhmen edhe për korrigjim eventual ,por me të vetmin qëllim për kontribut sa më dinjitoz për këto vlera të cmuara kombëtare .

Për të qenë sa më të denjë për artikullin në fjalë, ne, konsultuam edhe professorë të lamive të ndryshme këtu nga Kërcova, të cilët edhe i përkrahën tezat e mësipërme, dhe na dhanë mbështetje dhe elan për një kontinuitet të vazhdueshëm të artikullit ,si një projekt i qëlluar në të ardhmen. Unë gjej mundësinë këtu edhe tju falenderohem .

Shkruar nga prof. Bexhet Jagodini